Umræðan um gíga

Í Feneyjum sumarið 1609 var Galileó Galilei heillaður af nýuppfundnu tæki sem kallaðist perspicillum á latínu; tvær linsur í röri sem lét fjarlægan kirkjuturn birtast eins og hann væri nálægur. Hann smíðaði strax sjálfur einn slíkan sem var næstum tíu sinnum öflugri en hinn upprunalegi perspicillum og kallaði tækið sitt sjónauka. Þegar hann benti nýja tækinu sínu í áttina á tunglinu, sá hann gíga, fjöll og höf – hluti sem hafði djúp áhrif á hann sjálfan en eins á fjölda stjörnufræðinga og vísindamenn eftir hann. Mikil umræða átti sér stað á næstum öldum um uppruna gíganna.

Á sjöunda áratug síðustu aldar voru Bandaríkin með í æstu heimskapphlaupi til að senda mann til tunglsins og það varð mjög áríðandi að læra allt sem hægt var að vita um yfirborð tunglsins. Þjóðir flykktust bak við geimfarana sína og vísindamenn kepptust við að halda sínum áætlunum og urðu margir þeirra frægir.

Oflæti um geiminn greip um sig í Bandaríkjunum og víða annars staðar þegar fyrstu þættir hinna alvinsælu Star Trek þáttaraðanna var sýnd í sjónvarpinu og spenningurinn var gífurlegur við að geta séð ójarðneska hluti eins og loftsteinagíg.

Síðan þá hafa vísindamenn gefið hugdettunni um árekstrargíga rómantískan blæ og „uppgötvað“ óteljandi forna árekstrargíga, sumir hafa jafnvel orðið frægir fyrir ákveðinni útrýmingu lífríkis á jörðinni, til að mynda Chicxulub gígurinn við Yucatan skaga í Mexíkó sem á að hafa útrýmt risaeðlunum.

Umræðan um gíga er sögð vera útkljáð en vísbendingar úr vatnsgígalíkaninu sýna annað, enda hafa nútíma vísindi aldrei raunverulega skilið vatnsgíga. Getur umræðan um gíga verið útkljáð ef enginn hefur skilning á því hvernig flestir gígar mynduðust? Hún er langt frá því að vera útkljáð og það er margt sem hægt er að læra til viðbótar í umræðunni um gíga en UM hefur sýnt og metið vísbendingar sem virðast hafa verið skilin eftir óuppgötvuð.

Ég hef fjallað lítilsháttar um gosbrunna og vatnsgíga og sú stórfenglega staðhæfing að þetta tvennt hafi haft veruleg áhrif á breytingar á yfirborði jarðar, jafnvel meiri en nokkuð annað jarðfræðilegt ferli, þar á meðal rof. Í áframhaldandi leit okkar ættu viðfangsefni okkar að fjalla um árekstrargíga, loftsteina og samband þeirra við vatnsgíga.

Tunglið okkar, tungl annarra pláneta og jafnvel sum af minni plánetunum hafa lítinn eða engan lofthjúp og gefa þau okkur frábær tækifæri til að læra um myndun himintungla. Vegna þess að þau hafa engan lofthjúp, hafa þau ekkert veður til að afmynda yfirborð sitt, sem veitir okkur óveðrað svipmót inn í fortíðina en það er ómetanleg hjálp þegar við reynum að skilja hvernig okkar eigin pláneta myndaðist.

Gígar eru án efa ráðandi einkenni þegar horft er á yfirborð pláneta, þar sem þeir koma oftar fyrir en nokkuð annað landslag. Þar til við getum áttað okkur réttilega á því hvernig þessir gígar myndast, verður uppruni þeirra og uppruni pláneta og tungla þeirra áfram hulinn leyndardómur.

Það eru tveir möguleikar í boði. Gígarnir mynduðust annaðhvort af krafti niður á við ofan á yfirborðið, eða af krafti upp á við undir yfirborðinu – staðreynd sem fór ekki fram hjá vísindamönnum áður fyrr. Samtímamaður Isaac Newtons, Robert Hooke, gerði þessar athuganir fyrir rúmlega 300 árum síðan:

Árið 1667 skaut Robert Hooke kúlur ofan í stífan leir sem myndaði litla árekstrargíga. Á hinn bóginn hafði hann einnig soðið blöndu af vatni og mjólkursteini í duftformi, og sprungnu loftbólurnar höfðu líka myndað gíga. (The Cosmic Serpent, Clube og Napier, 1982, bls. 78).

Gæti það verið að margir gígar sem almennt eru taldir vera árekstrargígar séu raunverulega „loftbólugígar“?

Athugasemdir

[Trausti Rafn Björnsson (IP-tala skráð) 5.2.2018 kl. 15:21]

Megin ástæðan afhverju Tunglið er með gíga er útaf loftsteinum, tunglið er ekki varið fyrir loftsteinum. Tunglið hefur ekki neinn vind, engar plöntur, ekki neitt. Einungis þetta ryk kennda efni.  ÞAnnig ég ætla halda mig við þá ástæða með loftsteinunum áður en annað kemur í ljós. 

Smá pæling samt sem áður, hvernig fengu USA fánann til að flökkta ef það er enginn vindur á tunglinu? Er eðlisfræðileg skýring á því? 

[Valberg Halldórsson (IP-tala skráð) 5.2.2018 kl. 15:35]

Mjög áhugaverð og fræðandi grein. Ég var svo sem búinn að fatta það fyrir löngu að það hlaut að vera vegna loftsteina sem gígjarnir mynduðust, en ég hafði ekkert pælt í því hvort þeir myndist undir tunglinu. Ein pæling, ef loftsteinar lenda svo oft á tunglinu afhverju vilja menn flytja þangað? Verður ekki stór hætta við það að verða fyrir loftsteini? 

[Gunnar Ingi Guðjónsson (IP-tala skráð) 5.2.2018 kl. 15:41]

Alltaf skemmtilegt að lesa um tunglið. Það er margt sem er leyndarmál á tunglinu og þessi grein setur gíga fram í sviðsljósið. Mér líkar við möguleikann á því að gígarnir myndast sem loftbólu og springa svo, svona eins og efnahvarf sem gerist innst inn í tunglinu. Auðvitað hafa loftsteinar rekist á tunglið og myndað gíga þannig. Þetta er bara mín pæling.

[Sóley Mist Albertsdóttir (IP-tala skráð) 6.2.2018 kl. 12:19]

Mjög áhugavert, sjalf ef eg alltaf haldið að gigar mynduðust af loftsteinaárekstrum og það kæmi ekki annað til greina, þó meikar það sense ef sumir (eða flestir) gigarnir hefðu myndast utaf krafti undir yfirborðinu.

[Logi Jökulsson (IP-tala skráð) 6.2.2018 kl. 12:36]

það að gígarnir hafi myndast við gasbólur sem "búbbluðu" upp úr jarðveginum er algerlega möguleg útskýring á hvernig þeir mynduðust á tunglinu. Það gefur til kynna að tunglið hafi einu sinni verið þakið kviku sem er talið vera satt fyrir um 4,5 Billjón árum. Einnig er talið að eftir risa skothríð af loftsteinum fyrir um 3,9 billjón árum hafi orðið eftir gríðaleg eldvirkni á part af tunglinu sem sést núna sem dökkara svæði en á restini af tunglinu. Fyrir 1 - 3,8 billjón árum er talið að flestir gígarnir á tunglinu hafi myndast við loftsteina skothríð.

Að mínu mati og samkvæmt ýmsum vísbendingum eru flestir gígarnir á tunglinu myndaðir af loftsteinum en sumir gígarnir eru líklegast myndaðir af einhverjum innri öflum sem gerðust fyrir mörgum billjónum ára.

[Ýmir Atlason (IP-tala skráð) 6.2.2018 kl. 13:05]

Ég held að flestir gígarnir á tunglinu mynduðust út af loftsteinum en það er alveg góður möguleiki að þetta er líka frá kviku/gasi sem er innan í tunglinu. 

[Kolbrún Katla Jónsdóttir (IP-tala skráð) 6.2.2018 kl. 13:07]

Mín ályktun af þessu er að við mennirnir getum ekki sagt að við þekkjum þetta nógu vel. Mér finnst líklegt að þetta sé eitthvað allt annað en hvað við höldum, sem er rosa spennandi.

[Bjarki Óskarsson (IP-tala skráð) 6.2.2018 kl. 13:07]

áhugavert að talið er að gígar geta myndast á tunglinu með loftbólum. Ég vissi að gígar hefðu myndast frá loftsteinum en hafði aldrei pælt í því að þeir geti myndast með loftbólum.

[Gabríel Werner Guðmundsson (IP-tala skráð) 6.2.2018 kl. 13:32]

Ég hef einmitt alltaf trúað því að lofsteinar væru eina ástæðan fyrir mydun þessara gíga, en eftir að hafa fræðst meira um þessa grein og þetta efni opnast nýjar hugmyndir um hvernig þessir gígar hafa myndast. Það er alltaf gaman að skora á skoðanir sínar og efast um það sem maður veit. Kannski eru aðrar orsakir fyrir þessum gígum og væri gaman að skoða það nánar 

[Gylfi þór Ósvaldsson (IP-tala skráð) 6.2.2018 kl. 13:35]

Okkar tungl er mjög áhugavert fyrirbæri og heldur betur var það frægt þegar við náðum að koma fyrsta manninum á yfirborð tunglsins. Ekki eru það margir sem pæla í þessum gígum, enda veit þetta ákveðið fólk ekki mikið um tunglið. Ég held að gígarnir urðu til vegna krafta frá geimnum, sem sagt loftsteinum. En hver veit nákvæmlega.

[sólveig Diðriksdóttir (IP-tala skráð) 6.2.2018 kl. 13:37]

Ég vissi þetta ekki um galilei galilei. Ég kalla það gott hjá honum að svíða sinn eigin sjónauka

Ég er að pæla hvor og hvernig gas getur verið undi tunglinu til þess að þessi gígar geta orðið til.

Ég vona að í framtíðinn muni vera gerð betri ransókn á undirborð tunglsins.

[Harpa Rós Jónsdóttir (IP-tala skráð) 7.2.2018 kl. 23:24]

Satt að segja þá hef ég aldrei fullkomnlega pælt í því hvaðan gígarnir kæmu, þeir hafa bara alltaf verið þarna. Held samt að flestir sem byrja að pæla í þessu, einnig ég sjálf, hafi alltaf vitað að það tengdist eitthvað loftsteinum. Skemmtileg kenning samt með að líkja þessu við loftbólur og ég vona að við munum ná að fræðast meira um tunglið og sólkerfið okkar bara allt á okkar lífstíð.

[Sigurður Rafn (IP-tala skráð) 8.2.2018 kl. 08:39]

Mig fynnst að loftsteinagígar er meikar miklu meiri séns heldur en loftbólugígar vegna við höfum aldrei séð né heyrt um eitthvað slíkt því gerast á jörðinni, þótt ég get ekki sagt að það var eða sé allt loftsteinagígar vegna ég er enginn vísindamaður. Það þarf bara að ransaka meira út í þetta þangað til við getum verið 100% viss

[Hugi Snær (IP-tala skráð) 8.2.2018 kl. 08:54]

Athyglisverð grein. Gæti vel verið að einhverjir af þessum gígum hafi myndast á þennan hátt.

[María Guðný (IP-tala skráð) 8.2.2018 kl. 09:00]

Áhugaverða grein. Ég hélt alltaf að gígarnir hefðu komið útaf árekstrum en loftbólugígar eru nú alveg áhugavert umræðu efni. flott grein hjá þér, vel gert.

[Stefán Hermundsson (IP-tala skráð) 8.2.2018 kl. 21:34]

Ég hef alltaf haldið að flestir gígar sem sjást t.d. á tunglinu hafa verið loftsteinagígar, á jörðinni eru þeir ekki eins áberandi vegna þess að flestir urðu fyrir ytri áhrifum vegna verðurs, flóða, vinds osfr. En t.d. á Íslandi ætti að vera jafnaugljóst að þeir geta hafa myndast innan frá, fullt af virkum eldstöðvum sem mynda gíga, og á háhitasvæðum þar sem gígaraðir sjást í bullandi leirhverum.

[Borgar Ben Sigurðsson (IP-tala skráð) 9.2.2018 kl. 01:18]

Áhugaverð grein um tunglið. Ég hafði það alltaf aftast í hausnum með að gígarnir mynduðust með loftsteina árekstrum, en hér fæ ég loksins staðfestingu á því sem er skemmtilegt að vita.

[Berglind Elsa (IP-tala skráð) 9.2.2018 kl. 08:51]

Áhugavert. Ég vissi sjálf fyrst ekki hvernig gígarnir mynduðust. Þetta er bara gaman að vita :)

[Heiðrún Anna Hlynsdóttir (IP-tala skráð) 9.2.2018 kl. 09:23]

Mjög áhugaverð grein. Ég hef eitthverveginn aldrei pælt mikið í þessu en hef samt alltaf haldið að gígarnir hafi myndast vegna árekstra. Það gæti samt alveg verið að það væri eitthvað allt annað sem hafi myndað þá. 

[Lilja Ragnarsdóttir (IP-tala skráð) 9.2.2018 kl. 09:44]

Flott og fræðandi grein. Ég hef aldrei pælt eitthvað það mikið í gígjunum á tunglinu eða hvernig þeir mynduðust, svo það er áhugavert pæla aðeins í því.

[Steinunn Ingibjörg (IP-tala skráð) 9.2.2018 kl. 09:55]

Ég gerði mér ekki grein fyrir því hversu fljótlega við höfðum þróað svona góðar upfinningar eins og sjónaukann. Og sérstaklega ekki um 1600.
Athyglistverð og skemmtileg grein. I like.

[Alexandra Diljá (IP-tala skráð) 11.2.2018 kl. 21:00]

Mjög áhugaverð og flott grein! Ég hef aldrei pælt í hvernig gígarnir á tunglinu mynduðust en þessi grein segir frábærlega frá því. Einnig sem mér fannst áhugavert var hvað sjónaukinn kom snemma við í sögu, um 1600 vá. 

[Anita Pettengell (IP-tala skráð) 12.2.2018 kl. 00:40]

Fræðandi og áhugaverð grein. Sjálf vissi ég ekki hvernig gígarnir á tunglinu mynduðust og er mjög áhugavert að fræðast um þetta.

[Halla Helgadóttir (IP-tala skráð) 12.2.2019 kl. 15:08]

Skemmtileg og fræðandi grein. Ég skil hreynlega ekki hvernig Galileó Galilei fattaði að setja tvær linsur í rör og búa þannig til sjónauka sem gat sýnt honum skýra mynd af fyrirbærum sem eru gríðarlega langt í burtu. Mín kenning eða það sem ég hef haldið um myndun gíga hefur alltaf verið að stjörnur eða loftsteinar afi hrapað á pláneturnar og myndað stórvaxna holu. ég get engann veginn ýmindað mér sumt af því sem menn halda fram. 

[Hekla Rún Harðardóttir (IP-tala skráð) 14.2.2019 kl. 09:33]

Flott grein. Hafði ekki hugmynd um hvernig gígarnir mynduðust og hélt að það væri ekki búið að finna það út. Skemmtileg aðferð sem Galilei notaði og sýnir hvað hann er hugmyndaríkur því aldrei myndi ég fatta þessa aðferð. 

[Elín Inga Steinþórsdóttir, 14.2.2019 kl. 22:28]

Ég hef alltaf haldið að gígarnir hafi myndast við loftsteinaárekstur þannig að það var mjög áhugavert lesa þá kenningu um að þeir gætu myndast á annan hátt eins og t.d. með loftbólum.

[Samúel Guðmundsson (IP-tala skráð) 17.2.2019 kl. 23:39]

Það væri áhugavertað sjá samanburð frá hlutlausum aðila um þessar ýmsu kenningar UM og nútíma viðurkenndra vísindakenninga, og sjá hvort myndi standast betur. 

[Daníela Magnúsdóttir (IP-tala skráð) 26.4.2019 kl. 18:12]

Mér fannst þetta mjög spennandi grein ég var ekki að trúa kenningunni að gígar myndast vegna loftsteinaáreksturs en mér finnst miklu trúlegra að gígar myndast útaf krafti undir yfirborðinu.