Bloggfęrslur mįnašarins, janśar 2018

Vešurspį – "ónįkvęm vķsindi"

Til aš spį fyrir um vešriš ķ dag žarf vešurfręšingur aš stunda nįm ķ loftslagsfręšum. Nįkvęmnin ķ vešurspį er hins vegar oft mįliš hjį grķnistum – allir vita jś hversu nįkvęm „spįin“ er, ekki satt? Starfsmašur bandarķsku vešurstofunnar sagši eftirfarandi eftir aš ofsavešur lagši brśškaupsveislu eftir hįdegi ķ rśst:

Vešurspį er enn ónįkvęm vķsindi“, segir Charles McGill sem starfar ķ Burlington skrifstofu Vešurstofunnar (NWS). Daginn fyrir brśškaupiš hafši vešurstofan spįš stormi seint um kvöldiš, en ekki sķšdegis. „Kannski verša spįlķkönin einhvern tķmann nógu góš til aš tiltaka nįkvęmlega hvenęr og hvar einstaka žrumuvešur muni gerast, en ég tel žann dag vera langt ķ burtu.“ (Weather Forecasting, National Geographic, jśnķ 2005, bls. 95).

Hvers vegna, eftir meirihįttar tękniframfarir og rannsóknir ķ įrarašir, er vešurspį enn „ónįkvęm vķsindi“?

Jafnvel eftir meirihįttar tękniframfarir og rannsóknir ķ įrarašir er uppruni vešurs ennžį leyndardómur.

Įšur en Kepler uppgötvaši lögmįlin um hreyfingu himintunglanna, voru hreyfingar plįnetanna ķ sólkerfinu leyndardómur, af sömu įstęšu og vešriš er leyndardómur ķ dag – nįttśrlögmįlin sem stjórna vešrinu eru ekki skilin.

Löngu fyrir tķma stjörnusjónaukanna voru plįneturnar bara žekktar sem ljóspunktar į himninum sem virtust reika um, en enginn vissi hvers vegna. Žar til mannkyniš gat spįš fyrir um hvar plįneta myndi birtast į himninum og hvenęr hśn myndi birtast žar, žį uršu žeir sem rannsökušu žęr aš višurkenna aš žeir skildu ekki hreyfingar žeirra. Nżju lögmįl Keplers um hreyfingu himintunglanna breytti žessu öllu. Meš sólina ķ mišju kerfinu leyfši nżskilgreindu lögmįlin vķsindamönnum aš sjį fyrir sér plįneturnar į sporbrautum ķ sólkerfinu sem fęrši žeim skilning į hreyfingu plįnetanna.

Žaš sama gildir um vešriš. Svo lengi sem viš getum ekki spįš fyrir um hvenęr og hvar miklir stormar og vešurmynstur munu geysa, getum viš ekki sagt aš viš skiljum nįttśrulögmįl vešursins. Og viš getum ekki spįš fyrir um vešriš fyrr en viš skiljum hvašan vešriš į uppruna sinn.

Myrku tķmar vķsindanna hafa haldiš flestum loftslagsfręšingum frį žvķ aš lęra žaš aš nįttśran öll, žar į mešal vešriš, er grundvölluš į nįttśrulögmįlum. Til dęmis lżsti vešurfręšingur žessu yfir:

Allt sem žarf til aš skapa vešur er loft og upphitun frį sólinni. (Weather Forecasting, National Geographic, jśnķ 2005, bls. 95).

Viš munum lęra aš žessi yfirlżsing er röng. Hvernig getur slķk yfirlżsing ķ rauninni veriš gerš žegar vešurspį er višurkennd aš vera „ónįkvęm vķsindi“? Žar til viš getum spįš fyrir um vešriš meš nokkurri nįkvęmni, į hvaša hįtt erum viš betur stödd en stjörnufręšingar fyrr į tķmum sem reyndu aš spį fyrir um tķma og stašsetningu reikistjarnanna įšur en lögmįl Keplers voru uppgötvuš?

Eins og meš öll sviš vķsindanna, vöntun nįttśrulögmįla ķ loftslagsvķsindum hefur leitt til margra kenninga sem hafa lķtiš gert fyrir žennan geira. Til dęmis er ein vinsęl kenning sem viš köllum fišrilda-vešurkenninguna sem heldur įfram aš hafa įhrif į vešurspį:

Litlir hlutir geta haft grķšarlegar afleišingar. Žetta var žrżstikraftur įhrifamikils fyrirlesturs vešurfręšingsins Ed Lorenz frį 1972 undir heitinu „Predictability: Does the Flap of a Butterly“s Wings in Brazil Set Off a Tornado in Texas?“ [Forspįrgildi: Setja vęngjaslęttir fišrildis ķ Brasķlķu af staš hvirfilvind ķ Texas?]. Lorenz kom meš žau rök aš flókin kerfi eins og lofthjśpur Jaršarinnar geta breyst vegna, aš žvķ er viršist, žżšingarlķtilla žįtta – vindhvišu hér, auka varma žar. Žetta er įskorun fyrir žį sem spį fyrir um vešur. (Weather Forecasting, National Geographic, jśnķ 2005, bls. 98).

Fišrildi

Žetta er rétt grundvallarregla – aš śt frį litlum hlutum geta miklir hlutir gerst. En fišrildi er örugglega ekki aš fara aš hafa męlanleg įhrif į hvirfilvind. „Fišrildavešur“ viršist vera įhugaverš hugmynd sem er gaman fyrir prófessora ķ vešurfręši aš kenna, en hśn ögrar heilbrigšri skynsemi og hefur óvart valdiš žvķ aš vešurfręšingar glati trś sinni į žeim möguleika aš einhver geti nokkurn tķmann „tiltekiš nįkvęmlega hvenęr og hvar einstaka žrumuvešur muni gerast.“

Aš sjįlfsögšu benda vešurfręšingar į betrumbętur ķ vešurspįm į sķšastlišnum įratugum, en įstęšan fyrir žvķ aš spįr žeirra hafa bęst į stuttum tķma ein einföld: žeir geta bókstaflega séš vešriš koma langt aš. Framfarir ķ tękni, einkum ķ gervitunglum, gefa vešurfręšingum stöšugt myndir af hnattręnum vešurfyrirbęrum. Žessi rauntķma gögn hafa haft mikil įhrif, segir National Geographic:

Žökk sé ašallega skarpari tólum og öflugri tölvum, geta vešurfręšingar teigt sig lengra inn ķ óžekkta framtķš. (Weather Forecasting, National Geographic, jśnķ 2005, bls. 94).

9.1

Aš öšlast fleiri gögn meš nżrri tękni eykur ašeins žekkinguna į vešurmynstri eins og žau gerast, en žau hjįlpa lķtiš viš aš spį lengra fram en um nokkra daga, enda er uppruni vešurs enn ekki skilinn. Gervitungl sem lķta nišur į skż sem hreyfast ķ įttina til okkar leyfa vešurfręšingum aš spį um vešriš į sama hįtt og forfešur okkur geršu žaš, bara meš örlķtiš meiri fjarlęgš!

Hvers vegna getur vešurfręšin meš öllum sķnum męlitękjum, tölvulķkönum og žekkingu ķ vķsindum ekki spįš fyrir um vešriš meš meiri nįkvęmni? Žekking okkar į vešrinu er greinilega enn mjög takmörkuš.


Leyndardómurinn um vešriš

McGraw-Hill Encyclopedia of Science and Technology er alfręšioršabók um vķsindi, en hśn skilgreinir vešur į eftirfarandi hįtt:

Įstandiš ķ andrśmsloftinu eins og žaš er įkvaršaš af samtķma atburšum nokkurra fyrirbęra ķ vešurfręšinni į įkvešnu landfręšilegu svęši eša į stórum svęšum Jaršarinnar.

Flest okkar hafa žį tilhneigingu aš tala um vešuržętti žegar talaš er um vešriš.

Vešuržęttir eru hvaša einstaka ešlisfręšilegi žįttur andrśmsloftsins sem er. Į hverjum staš er hęgt aš fylgjast meš a.m.k. sjö slķkum žįttum ķ einu. Žessir eru skż, śrkoma, hitastig, rakastig, vindhraši, žrżstingur og skyggni. (McGraw-Hill Encyclopedia of Science and Technology – fjórša śtgįfa, Sibyl B. Parker ritstjóri, Lakeside Press, 1998, bls. 2123).

Žessir žęttir vešurs er žaš sem flest okkar žekkja venjulega sem „vešur“. En žaš eru ašrir žęttir tengdir vešri, žótt žeir séu ekki endilega įlitnir sem vešuržęttir. Žessir eru śtskżršir ķ sömu alfręšioršabók:

Įkvešnir ljósfręši- og rafmagnsfyrirbęri hafa veriš athugašir ķ nokkurn tķma mešal vešuržįttanna. Žar į mešal eru eldingar, noršurljós, sólkóróna og rosabaugar.

Hvernig eru žessir rafmagnsfyrirbęri tengd vešri?

Žessi mikilvęga spurning og svariš viš henni er višfangsefni fyrsta undirkafla 9. kafla ķ UM og śtskżrt žar ķtarlega. Hśn mun hjįlpa til viš aš opinbera hinn raunverulega uppruna vešurs.

Alfręšioršabókin talar einnig um ašra „vešurtengd fyrirbęri“ eins og:

…öldur į hafinu og flóš į landi.

Horfa žarf til fyrri kafla um allsherjar flóšiš og hugsa um žęr vķsbendingar sem žar eru aš finna sem olli flóšinu. Hlutverk žyngdarkraftsins og įhrif hans į jaršskorpuna er miklu višameiri en margir hafa tališ. Hann gegnir einnig mikilvęgu hlutverki ķ vešri Jaršarinnar. Žegar viš höldum įfram ķ žessum nķunda kafla, kemur mikilvęgi tveggja ósżnilegra žįtta sem hafa įhrif į vešriš betur og betur ķ ljós. Žessir žęttir eru žyngdarafliš og raki.

Vešurfręši og vešurfarsfręši eru bęši nįtengd fręšum sem kallast loftslagsfręši, en žau rannsaka m.a. vešriš. Vešurfręši fjallar ašallega um ešlisfręšina ķ vešrinu en vešurfarsfręši einblķnir hins vegar į hina ešlisręnu landafręši. Mig langar į lķta į einstaka hluti vešursins į nęstu fęrslum til žess aš sżna nżleg uppgötvuš nįttśrulögmįl sem snśa aš vešrinu.

Eitt af stórkostlegum atrišum vešurlķkansins er žaš, hversu stór vķdd vķsindafręša sem eru samansett, hjįlpa okkur aš skilja og nį leyndardóma vešursins.


Bólstraskż ķ góšu vešri

Fyrir nokkrum įrum sķšan žegar ég bjó austan Hellisheiši en starfaši ķ Reykjavķk, sįtum viš daglega nokkur samferša ķ bķl. Žegar viš fórum upp Kambana og litum nišur yfir Reykjadalssvęšiš, žį var žaš oft umręšuefni hvers vegna žaš vęri aš stundum gufušu nįnast óteljandi margir hverir en ķ önnur skipti žurfti aš leita aš žeim, ašeins til aš finna einn og einn gufustrók. Mér fannst lķkleg skżring aš ef rignt hafši įšur, vęri mikiš grunnvatn sem gęti skilaš sér ķ gufu, en einnig kom til tals aš žaš hafi veriš einhverjir jaršskjįlftar nóttina įšur. Hiš sķšarnefnda er ef til vill illskiljanlegt sé žyngdarafls-nśningslögmįliš ekki skiliš.

                 Žyngdarafls-nśningslögmįliš                        Nśningshiti ķ jaršskorpunni (eša ķ skorpu hvers himintungls) er orsakaš af togi og slökun į ašdrįttarkrafti sem virkar į skorpunni vegna annarra himintungla.

Grunnvatnsyfirborš breytist ekki ört meš rigningu og hefur lķtiš aš segja um vatn sem hitnar į miklu meiri dżpi en grunnvatnsyfirboršiš. Jaršskjįlftar var einmitt mįliš!

Ég hafši aldrei ķmyndaš mér aš skż myndušust yfir Ķslandi, aš žau kęmu bara meš lęgšum en myndušust ķ miklu heitari umhverfi en į Ķslandi og kęmu sķšan fljśgandi hingaš. Žó sjįst stundum einstaka skż nįlęgt Hellisheišavirkjun sem mį rekja til mikillar uppgufunar ķ virkjuninni. Žegar börnin voru lķtil, sagši ég stundum ķ grķni žegar viš ókum framhjį Hellisheišavirkjun: „Sjįiš, žarna er skżjaverksmišjan!“.

Gufan sem viš sjįum er rakamettaš loft, 100% rakastig. Žegar hśn stķgur upp ķ andrśmsloftiš, dreifast vatnssameindirnar og „hverfa“ žegar loftiš er ekki lengur rakamettaš. Engu aš sķšur er vatniš (eša gufan) ennžį ķ andrśmsloftinu, nś ósżnileg vegna lęgri rakastigs.

Vegna žess aš viš erum meš nįnast stanslausa jaršskjįlfta į įkvešnum svęšum į landinu, myndast mikill nśningshiti ķ jöršinni sem hitar vatniš sem žar er. Afleišingin eru hverir af żmsu tagi. Einstaka jaršskjįlftar snögghita stašbundiš vatn, nįlęgir hverir verša virkari og mikiš magn vatnsgufu, bęši sżnileg og ósżnileg, sleppur śt ķ andrśmsloftiš. Į einhverjum tķmapunkti mettast loftiš af vatni og veršur sżnilegt – bólstraskż myndast!

Eftirfarandi myndir eiga aš sżna nokkur jaršskjįlftaskż. Žęr eru teknar į Reykjanesi og Hellisheiši į degi žar sem tilkynnt var ķ fréttum um töluverša jaršskjįlfta viš Blįfjöll.

27017097_10213591060164087_1188542078_o

27048019_10213591060284090_198300259_o

Vefsķšan vedur.is greinir frį svoköllušum eldbólstrum, eša skżjum sem myndast yfir hitauppsprettu:

Afmarkaš hitauppstreymi, svo sem frį eldgosum, gróšureldum eša stórum išjuverum, myndar oft sérstaka bólstra… Pyrocumulus (eldbólstrar) er nafn sem stundum er notaš į bólstraskż sem myndast yfir įkafri hitauppsprettu viš jörš, svo sem orkuveri eša gróšureldi.

Eldbólstrar

Allar žessar myndir sżna aš jaršskjįlftaskż eru raunveruleg. Į samsettri mynd hér aš nešan mį sjį nżlega jaršskjįlfta į jaršskjįlftakorti vinstra megin en hęgra megin er mynd tekin meš vefmyndavél į Hellisheiši žar sem stašbundin skżjabreiša er augljós. Nešsta myndin er tekin į sama tķma, horft į Hellisheiši aš austan, nįlęgt Ingólfsfjalli.

Jaršskjįlftaskż

26971749_10213591018243039_1620726011_o

Uppruni vešurs er greinilega ekki rétt skilgreindur ķ vešurfręšinni. Hśn talar um eina varmauppsprettu, sólina, en žęr eru raunverulega tvęr: sólin og nśningshiti ķ jöršinni!


Saga gosbrunna

Įšur hefur lķtillega veriš fjallaš um gosbrunna, en gosbrunnur er gufugos ofurhitašs vatns allt frį lķtilli stęrš (t.d. Strokkur ķ Haukadal) ķ verulega stór gos. Žegar vatn breytist ķ gufu, getur žaš žanist śt um 1700 sinnum upphaflegt rśmmįl sitt. Vatn ķ jaršskorpunni sem hitast upp vegna žyngdaraflsnśnings (skilgreining sjį gręnan texta hér) getur žanist žaš mikiš śt aš žaš leiši til žess aš žaš sleppur śt ķ formi gufuhvers ķ gegnum nįttśrulegar nešanjaršar vatns- eša gosrįsir. Fastar bergmyndanir geta įtt sér staš og jafnvel fjöll myndast viš gosbrunna undir miklu vatnsdżpi. Žaš gerist žegar hitastigiš eša žrżstingurinn lękkar ašeins. Stundum springur hin ofurhitaša gufa sig ķ gegnum jaršskorpuna og skilur žį eftir sig vatnsgķg, en meš slķkri sprengingu fylgir venjulega mikiš af grjóti, seti og steindum sem fljśga upp į yfirboršiš. Ķ hraungosum į Ķslandi ķ dag gjósa eldfjöll storkubergi sem eru steinefni sem eru oršin glerkennd vegna brįšnunar en žau innihalda lķtiš af vatni. Ķ atburši hins allsherjar vatnsflóšs hins vegar įtti meirihįttar bergmyndun sér staš ķ vatnsdżpi žar sem važrżvarma steindir myndušust, ž.e. steindir sem myndast ķ vatni, viš įkvešinn žrżsting og viš įkvešiš hitastig. Slķka steina er algengt aš finna nįlęgt yfirborši jaršarinnar ķ dag.

Gamlir steingervšir gosbrunnar gefa įžreifanlegar vķsbendingar um aš stórir og miklir gosbrunnar gusu einu sinni śt um allan heim og vegsummerkin sem žeir skildu eftir sig gefa sönnun fyrir žvķ hvenęr žeir gusu. Ķ fyrsta sinn ķ sögunni mun uppruni įšur óžekktra seta vera śtskżrš sem nśtķma jaršfręši hefur skilgreint sem „frįvik“.

8.4.1

Erfitt er aš ķmynda sér stęršargrįšu gosbrunnanna ķ hinu allsherjar flóši sem įtti sér staš į jöršinni, jafnvel eftir aš hafa séš svipaša gosbrunna annarsstašar ķ sólkerfinu (Enkeladus). Žessi ķmyndaša mynd į aš sżna hvernig gosbrunnur sem gżs į flekaskilum gęti hafa litiš śt. Nešanjaršar vatn undir žrżstingi myndaši sjón sem aldrei įšur (né sķšan) hefur sést žegar žaš braust śt ķ gegnum stóra gosbrunna fyrir žśsundum įrum. Ķ dag eru ótal vķsbendingar um žennan atburš til ķ allri jaršfręšinni sem leyfir okkur aš sjį hvernig žessir gosbrunnar mótušu landslagiš.


Innskrįning

Ath. Vinsamlegast kveikiš į Javascript til aš hefja innskrįningu.

Hafšu samband