Umręšan um gķga

Ķ Feneyjum sumariš 1609 var Galileó Galilei heillašur af nżuppfundnu tęki sem kallašist perspicillum į latķnu; tvęr linsur ķ röri sem lét fjarlęgan kirkjuturn birtast eins og hann vęri nįlęgur. Hann smķšaši strax sjįlfur einn slķkan sem var nęstum tķu sinnum öflugri en hinn upprunalegi perspicillum og kallaši tękiš sitt sjónauka. Žegar hann benti nżja tękinu sķnu ķ įttina į tunglinu, sį hann gķga, fjöll og höf – hluti sem hafši djśp įhrif į hann sjįlfan en eins į fjölda stjörnufręšinga og vķsindamenn eftir hann. Mikil umręša įtti sér staš į nęstum öldum um uppruna gķganna.

Į sjöunda įratug sķšustu aldar voru Bandarķkin meš ķ ęstu heimskapphlaupi til aš senda mann til tunglsins og žaš varš mjög įrķšandi aš lęra allt sem hęgt var aš vita um yfirborš tunglsins. Žjóšir flykktust bak viš geimfarana sķna og vķsindamenn kepptust viš aš halda sķnum įętlunum og uršu margir žeirra fręgir.

Oflęti um geiminn greip um sig ķ Bandarķkjunum og vķša annars stašar žegar fyrstu žęttir hinna alvinsęlu Star Trek žįttarašanna var sżnd ķ sjónvarpinu og spenningurinn var gķfurlegur viš aš geta séš ójaršneska hluti eins og loftsteinagķg.

Sķšan žį hafa vķsindamenn gefiš hugdettunni um įrekstrargķga rómantķskan blę og „uppgötvaš“ óteljandi forna įrekstrargķga, sumir hafa jafnvel oršiš fręgir fyrir įkvešinni śtrżmingu lķfrķkis į jöršinni, til aš mynda Chicxulub gķgurinn viš Yucatan skaga ķ Mexķkó sem į aš hafa śtrżmt risaešlunum.

Umręšan um gķga er sögš vera śtkljįš en vķsbendingar śr vatnsgķgalķkaninu sżna annaš, enda hafa nśtķma vķsindi aldrei raunverulega skiliš vatnsgķga. Getur umręšan um gķga veriš śtkljįš ef enginn hefur skilning į žvķ hvernig flestir gķgar myndušust? Hśn er langt frį žvķ aš vera śtkljįš og žaš er margt sem hęgt er aš lęra til višbótar ķ umręšunni um gķga en UM hefur sżnt og metiš vķsbendingar sem viršast hafa veriš skilin eftir óuppgötvuš.

Saga tunglvķsinda

Ég hef fjallaš lķtilshįttar um gosbrunna og vatnsgķga og sś stórfenglega stašhęfing aš žetta tvennt hafi haft veruleg įhrif į breytingar į yfirborši jaršar, jafnvel meiri en nokkuš annaš jaršfręšilegt ferli, žar į mešal rof. Ķ įframhaldandi leit okkar ęttu višfangsefni okkar aš fjalla um įrekstrargķga, loftsteina og samband žeirra viš vatnsgķga.

Tungliš okkar, tungl annarra plįneta og jafnvel sum af minni plįnetunum hafa lķtinn eša engan lofthjśp og gefa žau okkur frįbęr tękifęri til aš lęra um myndun himintungla. Vegna žess aš žau hafa engan lofthjśp, hafa žau ekkert vešur til aš afmynda yfirborš sitt, sem veitir okkur óvešraš svipmót inn ķ fortķšina en žaš er ómetanleg hjįlp žegar viš reynum aš skilja hvernig okkar eigin plįneta myndašist.

Gķgar eru įn efa rįšandi einkenni žegar horft er į yfirborš plįneta, žar sem žeir koma oftar fyrir en nokkuš annaš landslag. Žar til viš getum įttaš okkur réttilega į žvķ hvernig žessir gķgar myndast, veršur uppruni žeirra og uppruni plįneta og tungla žeirra įfram hulinn leyndardómur.

Žaš eru tveir möguleikar ķ boši. Gķgarnir myndušust annašhvort af krafti nišur į viš ofan į yfirboršiš, eša af krafti upp į viš undir yfirboršinu – stašreynd sem fór ekki fram hjį vķsindamönnum įšur fyrr. Samtķmamašur Isaac Newtons, Robert Hooke, gerši žessar athuganir fyrir rśmlega 300 įrum sķšan:

Įriš 1667 skaut Robert Hooke kślur ofan ķ stķfan leir sem myndaši litla įrekstrargķga. Į hinn bóginn hafši hann einnig sošiš blöndu af vatni og mjólkursteini ķ duftformi, og sprungnu loftbólurnar höfšu lķka myndaš gķga. (The Cosmic Serpent, Clube og Napier, 1982, bls. 78).

Gęti žaš veriš aš margir gķgar sem almennt eru taldir vera įrekstrargķgar séu raunverulega loftbólugķgar“?


« Sķšasta fęrsla | Nęsta fęrsla »

Athugasemdir

1 identicon

Megin įstęšan afhverju Tungliš er meš gķga er śtaf loftsteinum, tungliš er ekki variš fyrir loftsteinum. Tungliš hefur ekki neinn vind, engar plöntur, ekki neitt. Einungis žetta ryk kennda efni.  ŽAnnig ég ętla halda mig viš žį įstęša meš loftsteinunum įšur en annaš kemur ķ ljós. 

Smį pęling samt sem įšur, hvernig fengu USA fįnann til aš flökkta ef žaš er enginn vindur į tunglinu? Er ešlisfręšileg skżring į žvķ? 

Trausti Rafn Björnsson (IP-tala skrįš) 5.2.2018 kl. 15:21

2 identicon

Mjög įhugaverš og fręšandi grein. Ég var svo sem bśinn aš fatta žaš fyrir löngu aš žaš hlaut aš vera vegna loftsteina sem gķgjarnir myndušust, en ég hafši ekkert pęlt ķ žvķ hvort žeir myndist undir tunglinu. Ein pęling, ef loftsteinar lenda svo oft į tunglinu afhverju vilja menn flytja žangaš? Veršur ekki stór hętta viš žaš aš verša fyrir loftsteini? 

Valberg Halldórsson (IP-tala skrįš) 5.2.2018 kl. 15:35

3 identicon

Alltaf skemmtilegt aš lesa um tungliš. Žaš er margt sem er leyndarmįl į tunglinu og žessi grein setur gķga fram ķ svišsljósiš. Mér lķkar viš möguleikann į žvķ aš gķgarnir myndast sem loftbólu og springa svo, svona eins og efnahvarf sem gerist innst inn ķ tunglinu. Aušvitaš hafa loftsteinar rekist į tungliš og myndaš gķga žannig. Žetta er bara mķn pęling.

Gunnar Ingi Gušjónsson (IP-tala skrįš) 5.2.2018 kl. 15:41

4 identicon

Mjög įhugavert, sjalf ef eg alltaf haldiš aš gigar myndušust af loftsteinaįrekstrum og žaš kęmi ekki annaš til greina, žó meikar žaš sense ef sumir (eša flestir) gigarnir hefšu myndast utaf krafti undir yfirboršinu.

Sóley Mist Albertsdóttir (IP-tala skrįš) 6.2.2018 kl. 12:19

5 identicon

žaš aš gķgarnir hafi myndast viš gasbólur sem "bśbblušu" upp śr jaršveginum er algerlega möguleg śtskżring į hvernig žeir myndušust į tunglinu. Žaš gefur til kynna aš tungliš hafi einu sinni veriš žakiš kviku sem er tališ vera satt fyrir um 4,5 Billjón įrum. Einnig er tališ aš eftir risa skothrķš af loftsteinum fyrir um 3,9 billjón įrum hafi oršiš eftir grķšaleg eldvirkni į part af tunglinu sem sést nśna sem dökkara svęši en į restini af tunglinu. Fyrir 1 - 3,8 billjón įrum er tališ aš flestir gķgarnir į tunglinu hafi myndast viš loftsteina skothrķš.

Aš mķnu mati og samkvęmt żmsum vķsbendingum eru flestir gķgarnir į tunglinu myndašir af loftsteinum en sumir gķgarnir eru lķklegast myndašir af einhverjum innri öflum sem geršust fyrir mörgum billjónum įra.

Logi Jökulsson (IP-tala skrįš) 6.2.2018 kl. 12:36

6 identicon

Ég held aš flestir gķgarnir į tunglinu myndušust śt af loftsteinum en žaš er alveg góšur möguleiki aš žetta er lķka frį kviku/gasi sem er innan ķ tunglinu. 

Żmir Atlason (IP-tala skrįš) 6.2.2018 kl. 13:05

7 identicon

Mķn įlyktun af žessu er aš viš mennirnir getum ekki sagt aš viš žekkjum žetta nógu vel. Mér finnst lķklegt aš žetta sé eitthvaš allt annaš en hvaš viš höldum, sem er rosa spennandi.

Kolbrśn Katla Jónsdóttir (IP-tala skrįš) 6.2.2018 kl. 13:07

8 identicon

įhugavert aš tališ er aš gķgar geta myndast į tunglinu meš loftbólum. Ég vissi aš gķgar hefšu myndast frį loftsteinum en hafši aldrei pęlt ķ žvķ aš žeir geti myndast meš loftbólum.

Bjarki Óskarsson (IP-tala skrįš) 6.2.2018 kl. 13:07

9 identicon

Ég hef einmitt alltaf trśaš žvķ aš lofsteinar vęru eina įstęšan fyrir mydun žessara gķga, en eftir aš hafa fręšst meira um žessa grein og žetta efni opnast nżjar hugmyndir um hvernig žessir gķgar hafa myndast. Žaš er alltaf gaman aš skora į skošanir sķnar og efast um žaš sem mašur veit. Kannski eru ašrar orsakir fyrir žessum gķgum og vęri gaman aš skoša žaš nįnar 

Gabrķel Werner Gušmundsson (IP-tala skrįš) 6.2.2018 kl. 13:32

10 identicon

Okkar tungl er mjög įhugavert fyrirbęri og heldur betur var žaš fręgt žegar viš nįšum aš koma fyrsta manninum į yfirborš tunglsins. Ekki eru žaš margir sem pęla ķ žessum gķgum, enda veit žetta įkvešiš fólk ekki mikiš um tungliš. Ég held aš gķgarnir uršu til vegna krafta frį geimnum, sem sagt loftsteinum. En hver veit nįkvęmlega.

Gylfi žór Ósvaldsson (IP-tala skrįš) 6.2.2018 kl. 13:35

11 identicon

Ég vissi žetta ekki um galilei galilei. Ég kalla žaš gott hjį honum aš svķša sinn eigin sjónauka

Ég er aš pęla hvor og hvernig gas getur veriš undi tunglinu til žess aš žessi gķgar geta oršiš til.

Ég vona aš ķ framtķšinn muni vera gerš betri ransókn į undirborš tunglsins.

sólveig Dišriksdóttir (IP-tala skrįš) 6.2.2018 kl. 13:37

12 identicon

Satt aš segja žį hef ég aldrei fullkomnlega pęlt ķ žvķ hvašan gķgarnir kęmu, žeir hafa bara alltaf veriš žarna. Held samt aš flestir sem byrja aš pęla ķ žessu, einnig ég sjįlf, hafi alltaf vitaš aš žaš tengdist eitthvaš loftsteinum. Skemmtileg kenning samt meš aš lķkja žessu viš loftbólur og ég vona aš viš munum nį aš fręšast meira um tungliš og sólkerfiš okkar bara allt į okkar lķfstķš.

Harpa Rós Jónsdóttir (IP-tala skrįš) 7.2.2018 kl. 23:24

13 identicon

Mig fynnst aš loftsteinagķgar er meikar miklu meiri séns heldur en loftbólugķgar vegna viš höfum aldrei séš né heyrt um eitthvaš slķkt žvķ gerast į jöršinni, žótt ég get ekki sagt aš žaš var eša sé allt loftsteinagķgar vegna ég er enginn vķsindamašur. Žaš žarf bara aš ransaka meira śt ķ žetta žangaš til viš getum veriš 100% viss

Siguršur Rafn (IP-tala skrįš) 8.2.2018 kl. 08:39

14 identicon

Athyglisverš grein. Gęti vel veriš aš einhverjir af žessum gķgum hafi myndast į žennan hįtt.

Hugi Snęr (IP-tala skrįš) 8.2.2018 kl. 08:54

15 identicon

Įhugaverša grein. Ég hélt alltaf aš gķgarnir hefšu komiš śtaf įrekstrum en loftbólugķgar eru nś alveg įhugavert umręšu efni. flott grein hjį žér, vel gert.

Marķa Gušnż (IP-tala skrįš) 8.2.2018 kl. 09:00

16 identicon

Ég hef alltaf haldiš aš flestir gķgar sem sjįst t.d. į tunglinu hafa veriš loftsteinagķgar, į jöršinni eru žeir ekki eins įberandi vegna žess aš flestir uršu fyrir ytri įhrifum vegna veršurs, flóša, vinds osfr. En t.d. į Ķslandi ętti aš vera jafnaugljóst aš žeir geta hafa myndast innan frį, fullt af virkum eldstöšvum sem mynda gķga, og į hįhitasvęšum žar sem gķgarašir sjįst ķ bullandi leirhverum.

Stefįn Hermundsson (IP-tala skrįš) 8.2.2018 kl. 21:34

17 identicon

Įhugaverš grein um tungliš. Ég hafši žaš alltaf aftast ķ hausnum meš aš gķgarnir myndušust meš loftsteina įrekstrum, en hér fę ég loksins stašfestingu į žvķ sem er skemmtilegt aš vita.

Borgar Ben Siguršsson (IP-tala skrįš) 9.2.2018 kl. 01:18

18 identicon

Įhugavert. Ég vissi sjįlf fyrst ekki hvernig gķgarnir myndušust. Žetta er bara gaman aš vita :)

Berglind Elsa (IP-tala skrįš) 9.2.2018 kl. 08:51

19 identicon

Mjög įhugaverš grein. Ég hef eitthverveginn aldrei pęlt mikiš ķ žessu en hef samt alltaf haldiš aš gķgarnir hafi myndast vegna įrekstra. Žaš gęti samt alveg veriš aš žaš vęri eitthvaš allt annaš sem hafi myndaš žį. 

Heišrśn Anna Hlynsdóttir (IP-tala skrįš) 9.2.2018 kl. 09:23

20 identicon

Flott og fręšandi grein. Ég hef aldrei pęlt eitthvaš žaš mikiš ķ gķgjunum į tunglinu eša hvernig žeir myndušust, svo žaš er įhugavert pęla ašeins ķ žvķ.

Lilja Ragnarsdóttir (IP-tala skrįš) 9.2.2018 kl. 09:44

21 identicon

Ég gerši mér ekki grein fyrir žvķ hversu fljótlega viš höfšum žróaš svona góšar upfinningar eins og sjónaukann. Og sérstaklega ekki um 1600.
Athyglistverš og skemmtileg grein. I like.

Steinunn Ingibjörg (IP-tala skrįš) 9.2.2018 kl. 09:55

22 identicon

Mjög įhugaverš og flott grein! Ég hef aldrei pęlt ķ hvernig gķgarnir į tunglinu myndušust en žessi grein segir frįbęrlega frį žvķ. Einnig sem mér fannst įhugavert var hvaš sjónaukinn kom snemma viš ķ sögu, um 1600 vį. 

Alexandra Diljį (IP-tala skrįš) 11.2.2018 kl. 21:00

23 identicon

Fręšandi og įhugaverš grein. Sjįlf vissi ég ekki hvernig gķgarnir į tunglinu myndušust og er mjög įhugavert aš fręšast um žetta.

Anita Pettengell (IP-tala skrįš) 12.2.2018 kl. 00:40

24 identicon

Skemmtileg og fręšandi grein. Ég skil hreynlega ekki hvernig Galileó Galilei fattaši aš setja tvęr linsur ķ rör og bśa žannig til sjónauka sem gat sżnt honum skżra mynd af fyrirbęrum sem eru grķšarlega langt ķ burtu. Mķn kenning eša žaš sem ég hef haldiš um myndun gķga hefur alltaf veriš aš stjörnur eša loftsteinar afi hrapaš į plįneturnar og myndaš stórvaxna holu. ég get engann veginn żmindaš mér sumt af žvķ sem menn halda fram. 

Halla Helgadóttir (IP-tala skrįš) 12.2.2019 kl. 15:08

25 identicon

Flott grein. Hafši ekki hugmynd um hvernig gķgarnir myndušust og hélt aš žaš vęri ekki bśiš aš finna žaš śt. Skemmtileg ašferš sem Galilei notaši og sżnir hvaš hann er hugmyndarķkur žvķ aldrei myndi ég fatta žessa ašferš. 

Hekla Rśn Haršardóttir (IP-tala skrįš) 14.2.2019 kl. 09:33

26 Smįmynd: Elķn Inga Steinžórsdóttir

Ég hef alltaf haldiš aš gķgarnir hafi myndast viš loftsteinaįrekstur žannig aš žaš var mjög įhugavert lesa žį kenningu um aš žeir gętu myndast į annan hįtt eins og t.d. meš loftbólum.

Elķn Inga Steinžórsdóttir, 14.2.2019 kl. 22:28

27 identicon

Žaš vęri įhugavertaš sjį samanburš frį hlutlausum ašila um žessar żmsu kenningar UM og nśtķma višurkenndra vķsindakenninga, og sjį hvort myndi standast betur. 

Samśel Gušmundsson (IP-tala skrįš) 17.2.2019 kl. 23:39

28 identicon

Mér fannst žetta mjög spennandi grein ég var ekki aš trśa kenningunni aš gķgar myndast vegna loftsteinaįreksturs en mér finnst miklu trślegra aš gķgar myndast śtaf krafti undir yfirboršinu.

Danķela Magnśsdóttir (IP-tala skrįš) 26.4.2019 kl. 18:12

Bęta viš athugasemd

Ekki er lengur hęgt aš skrifa athugasemdir viš fęrsluna, žar sem tķmamörk į athugasemdir eru lišin.

Innskrįning

Ath. Vinsamlegast kveikiš į Javascript til aš hefja innskrįningu.

Hafšu samband