Fęrsluflokkur: Bindi II - Kafli 10
Bylting Huttons
18.1.2019 | 12:11
Žaš sem Hutton klįrlega gerši er aš hann hóf vitsmunalega byltingu sem innihélt jaršfręšilegan tķma, nśtķma jaršfręši og žróunarlķffręši:
Einhvern tķmann į įrinu 1784 var formlegt boš sent til Hutton, žar sem hann įtti aš kynna almenningi tvęr lexķur um kenningu sķna um jöršina. Žetta mikils virta boš neyddi Hutton til aš setja saman vinnuna og hugmyndirnar sem hann hafši haft sķšastlišin rśm žrjįtķu įr. Og žaš kveikti sķšar į vitsmunalegri byltingu sem svo leiddi til nśtķma jaršfręši, žróunarlķffręši og skilning į réttum aldri jaršarinnar. (The Man Who Found Time, James Hutton and the Discovery af the Earth“s Antiquity: Jack Repcheck, Perseus Publishing, 2003, bls. 143).
Einmitt žessi mikilvęga yfirlżsing aš bylting Huttons hóf jaršfręši og lķffręši eins og viš žekkjum žau ķ dag ętti aš opna augu okkar ķ öllum žessum kafla og ķ hinum nęsta sem fjallar um žróunarfalskenninguna. Ef bylting hóf žessar vķsindagreinar, žį žarf byltingu til aš breyta žeim, umręšuefni sem fjallaš veršur um sķšar.
Hutton féll ķ sömu gildru og Einstein og Darwin féllu ķ sķšar. Hutton og Darwin stundušu bįšir umfangsmiklar rannsóknir į nįttśrunni, en ekki er hęgt aš segja žaš sama um Einstein. Engu aš sķšur klikkušu allir žrķr ķ žvķ mikilvęgu hlutverki aš vera tilraunakenndir vķsindamenn. Aš einfaldlega aš ķmynda sér kenningu eša rannsaka eitthvaš uppfyllir ekki kröfurnar į alhliša vķsindaašferšunum. Vķsindamenn verša aš geta spįš og sķšan vinna aš žvķ aš įkvarša hvort slķkar spįr muni gerast. Ef vķsindamašur keppist ekki eftir žvķ aš bśa til spįr į virkan hįtt og stundar ekki tilraunastarfsemi til aš sannprófa kenningarnar, žį er ķ raun mjög lķtil vķsindi stunduš. Žetta er įstęšan fyrir žvķ aš allir žessir žrķr nśtķma vķsindamenn misfórust. Eigiš višhorf Huttons gagnvart tilraunum var fįlįtt:
Ungi ašalsmašurinn [James Hall] var efnilegur efnafręšingur og snemma upp śr 1790 spurši hann Hutton hvort hann gęti framkvęmt nokkrar tilraunir į basalti. Af einhverjum óljósum įstęšum fannst Hutton aš hvers konar slķkar tilraunir myndu vera įrangurslausar og hvatti Hall til spara sér ómakiš. (The Man Who Found Time, James Hutton and the Discovery af the Earth“s Antiquity: Jack Repcheck, Perseus Publishing, 2003, bls. 170).
Ef Hutton hefši framkvęmt einfalda tilraun meš žvķ aš bręša basalt, hefši honum oršiš ljóst aš kenning hans um uppruna basalts sé vafasöm. Ef nśtķma jaršfręšingur myndi framkvęma tilraunina ķ dag, myndu hann vita aš basaltsetlög sem finnast į yfirborši meginlandanna gętu ekki hafa komiš śr eldfjöllum į žurrlendi, heldur myndušust öllu heldur undir djśpum sjó fyrir ekki svo löngu sķšan. En žaš myndi hins vegar ekki passa vel inn ķ falskenninguna um jaršfręšilegan tķma.
Falskenningin um jaršfręšilegan tķma er sżnd ķ myndinni hér aš ofan. Dįlkurinn til hęgri sżnir tķmann ķ milljón įrum. Žessa töflu eša einhverja įlķka henni er hęgt aš finna ķ öllum nśtķma jaršfręšibókum og hśn er kennd eins og um stašreyndir vęru aš ręša sem er įstęšan fyrir žvķ aš hśn er köllum falskenning hér ķ UM.
Nemendur eiga oft ķ vandręšum meš aš lęra utan aš öll žessi skrżtnu nöfn sem standa fyrir įkvešin tķmabil eša tķma, en žau byggja į röngum jaršfręšilegum forsendum sem geršar voru löngu įšur en nśtķma kenningar um aldursįkvöršun og samsvarandi tękni voru ašgengilegar. Ķ köflum 5-8 er fjallaš um aš til višbótar viš kreddukvikuna og falskenningunni um vešrun og rof į löngu tķmabili, žį hafa kenningarnar um sķstöšu, landris og nišurstreymi fleka allar veriš grundvallašar į röngum jaršfręšilegum forsendum og aš jaršfręšingar hafa aldrei ķ raun sannaš tilvist žeirra. Reyndar styšjast nś margir rannsakendur sem vitnaš hefur veriš ķ ķ sķšustu köflum, viš nżjar tęknilegar og jaršfręšilegar vķsbendingar til aš draga ķ efa og jafnvel fordęma sumar kenningar ķ nśtķma jaršvķsindum. Slķkir vķšsżnir rannsakendur eru aš leita aš nżjum lķkönum sem myndu binda endi į rétttrśnaš ķ gömlum jaršfręšikenningum.
Ķ einni nśtķma kennslubók ķ jaršfręši getum viš lesiš um žaš hvers vegna James Hutton fann upp į jaršfręšilegan tķma:
Aš vinna meš žessum nżja jaršfręšilegum tķmakvarša žurftu jaršfręšingar aš breyta um hugsunarhįtt um jöršina. Žetta ferli nżrrar geršar hugmyndavinnu var stjórnaš af James Hutton sķšla į įtjįndu öld og į ķ nķtjįndu öld var žaš Charles Lyell, höfundur einna af fyrstu og įhrifamestu jaršfręšibókum (Principles of Geology). Meš žvķ aš fylgja ķ fótspor žessara tveggja fręšimanna, komust jaršfręšingar aš žeirri žekkingu aš plįnetan var ekki mynduš meš röš nįttśruhamfara į nokkur žśsund įrum eins og margir trśšu, einkum žeir sem višurkenndu fyrsta kapķtulann ķ fyrstu Mósebók sem bókstaflega frįsögn um sköpun jaršarinnar. Öllu heldur var jöršin afrakstur venjulegra jaršfręšilegra ferla sem stóšu stöšugt yfir į miklu lengri tķmabilum. (Understanding Earth: Frank Press, Raymond Siever, W.H. Freeman and Company, 1998, bls. 228).
Enn og aftur, viš munum koma fram meš greinileg gögn sem sżna aš Hutton, Lyell og nśtķma jaršfręši hafi aldrei sannaš aš jaršfręšilegur tķmakvarši sé raunverulegur. Öllu heldur, eins og viš munum brįtt sjį, höfšu jaršfręšingar sem komust aš žeirri žekkingu stefnumiš: aš vera į móti öllu ķ fyrstu Mósebók hvort sem frįsögnin sé sönn eša ekki.
Óratķmi var fundin upp til aš leysa skrįša mannkynssöguna af hólmi, umręša sem tekin veršur upp sķšar. Hvorki Hutton né Lyell, né fyrri nśtķma jaršfręšingar, gįtu litiš inn ķ framtķšina žar sem hamfarir į borš viš sprengingu St. Helen fjallsins, skjįlftaflóšbylgjur og jaršskjįlftar myndu gersamlega breyta žann hįtt sem jaršfręšin lķtur į setlög myndast meš tķmanum. Ķmyndaša sķstöšukenning Huttons er smįm saman aš deyja śt, jafnvel innan jaršfręšisamfélagsins. Žrįtt fyrir žetta reyna enn margar nśtķma jaršfręšibękur aš halda fast ķ žessa villu, og sporna viš flóši sannleikans, meš žvķ aš halda lķfi ķ žeirri meginreglu sem gjörvöll nśtķma jaršfręši var byggš į:
Einnig innbyggt ķ hugsunarhętti Huttons og sem sett var kröftuglega fram ķ kennslubók Lyells, var sķstöšuhyggjan sem, eins og kom fram ķ kafla 1, segir aš ferli sem viš sjįum móta jöršina ķ dag eru žau sömu og hafa veriš aš verki ķ gjörvallri sögu jaršarinnar. (Understanding Earth: Frank Press, Raymond Siever, W.H. Freeman and Company, 1998, bls. 228).
Jaršfręšilegur tķmi į rętur sķnar aš rekja ķ sķstöšuhyggjunni og sś tilhęfulausa hugmynd er ķ vaxandi męli hrakin af nśtķma jaršfręši.
Falskenningin um jaršfręšilegan tķma
16.1.2019 | 17:44
Jaršfręšilegur tķmi er ein megin buršarsśla sem nśtķma vķsindi er byggš į. James Hutton, fašir nśtķma jaršfręši, er kenndur viš hugmyndina óratķmi eša Deep time. Hutton, sem var fręšimašur en žó ekki tilraunakenndur vķsindamašur, ķmyndaši sér bara jaršfręšilega tķmakvaršann sinn.
Viš munum kanna sögu tķmatöflunnar sem gefur yfirlit yfir mismunandi ašferšir sem notašar eru til aš reikna aldur jaršarinnar į sķšustu tveimur öldum. Viš munum skoša hvernig nśtķma vķsindi komst aš žeim 4,5 milljöršum įra aldri jaršarinnar og žeirri rangri įlyktun sem tengd er žessum aldri. Lögš veršur įhersla į nokkra lykilrannsakendur sem komu aš aldursįkvöršun jaršarinnar įsamt mikilvęgum mistökum žeirra og žvķ sem į vantaši.
Jaršfręšilegur tķmi skilgreindur
Höfundur hugmyndarinnar um kvikuplįnetu, eša kvikukreddunnar, var James Hutton sem einnig er įbyrgur fyrir falskenningunni um jaršfręšilegan tķma. Einn fręgasti žróunarsinni allra tķma, Stephen Jay Gould, skildi klįrlega aš nśtķma jaršfręši vęri ekkert įn óratķma. Gould gaf James Hutton lķflegan heišur:
Hann braut mörk tķmans og kom žar meš į fót mest auškennandi og umbreyttasta framlagi jaršfręšinnar fyrir mannshugann óratķmann. (Stephen Jay Gould ķ The Man Who Found Time, James Hutton and the Discovery af the Earth“s Antiquity: Jack Repcheck, Perseus Publishing, 2003).
En hvaš er óratķmi og hverjar voru hinar vķsindalegar sannanir į žvķ aš slķkur tķmi sé til? Ķ Bókinni The Man Who Found Time, James Hutton and the Discovery af the Earth“s Antiquity lesum viš:
James Hutton, skoskur nįttśruspekingur, horfšist djarflega ķ augu viš žennan aldargamlan vķsdóm. Ķ riti hans frį 1788 kynnti hann formlega sönnun į žvķ aš jöršin vęri mun eldri en 6.000 įra. Reyndar var aldurinn óreiknanlegur hann gęti veriš hundruš milljónir įra eša milljaršar įra. Hutton dró įlyktun sķna um aldur jaršarinnar meš byltingarkenndri kenningu sinni um jöršina, sem skilgreindi ofurhęgfara ferli vešrunar og rofs, samofiš hreyfingum jaršskorpunnar sem orsakast af miklum hita undir yfirboršinu. (The Man Who Found Time, James Hutton and the Discovery af the Earth“s Antiquity: Jack Repcheck, Perseus Publishing, 2003, bls. 4).
En hvernig sannaši Hutton ķ raun jaršfręšilegan tķma žegar kenningar hans voru byggšar į rangri jaršfręši? Er til raunveruleg og įžreifanleg sönnun ķ nśtķma jaršfręši um milljónir įra vešrun og rof? Hvaš meš sönnunina um mikinn hita undir yfirboršinu hefur nśtķma jaršfręši nokkurs stašar raunverulega sönnun fyrir žessu? Vķsindin eiga enga sönnun fyrir hvorug žessara yfirlżsinga. Leyndardómarnir um Löss og rof ķ kaflanum um hringrįs bergs eru bein empķrķsk sönnun sem hrekur milljónir įra langa vešrun sem Hutton talaši um. Kaflinn um kvikufalskenninguna kynnti vel skiljanleg vķsindi sem sżndi aš žaš er engin kvika inni ķ jöršinni.
Žaš er mikilvęgt aš vita aš kenning Huttons um jaršfręšilegan tķma hafši ķ raun engan grundvöll žegar hann ķmyndaši sér hann seint į 18. öld. Sumir vķsindamenn trśa žvķ aš žrįtt fyrir aš Hutton skjįtlašist žegar hann gerši rįš fyrir vešrun og kviku, žį hafi nśtķma tękni ķ dag sannaš hugmyndir hans um jaršfręšilegan tķma. Žessi kafli mun hins vegar sżna aš sś trś er einnig röng nśtķma tękni hefur alls ekki sannaš óratķma vegna žess aš aldurgreiningar sem gefa til kynna milljónir įra voru allar geršar ķ skugga kvikukreddunnar og annarra rangra forsenda.
Aldursblekkingin
11.1.2019 | 14:04
Ein grundvallarspurning liggur ķ kjarna mįlsins: geršu vķsindamenn einfaldlega mistök ķ aldursgreiningu sinni eša var einhver einskęr įsetningur um aldursblekkingu?
Til aš vera alveg skżr engar vķsbendingar um vķštękan įsetning um blekkingu fundust mešal vķsindamanna ķ dag. Lķklega er žaš reyndar nęstum ómögulegt aš samhęfa heildstętt samsęri sérmenntašra vķsindamanna. Rįšvendni er innbyggš ķ starfsgreininni og upplżsingar breišast śt of aušveldlega til aš žaš gęti gerst en žaš žżšir ekki aš fįir geta ekki blekkt marga!
Sagan hefur sżnt okkur žetta ę ofan ķ ę. Hér į eftir fylgir eitt dęmi af mörgum žar sem einstaka vķsindamenn gįtu blekkt heila starfsgrein og jafnvel heilt land sem žeir bjuggu ķ. Blekkingin sem beitt var ķ aldurssetningu žeirra hefur sérstaka žżšingu og munu nęstu fęrslur fletta ofan af röngum ašferšum aldurssetninga sem notašar voru į sķšustu öld og munu žęr aš lokum sżna hvers vegna jafnvel algengustu ašferšir sem notašar eru ķ dag til aš reyna aš aldursgreina steina og lķfręn efni eru hrapallega ófullnęgjandi. Sķšan munum viš skipta śt aldurblekkingunni meš raunverulegum vķsindalegum sönnunum sem hver sem er getur séš og endurtekiš, sem sżnir raunverulegan aldur lķffręšilegra og jaršfręšilegra ferla.
Žżska aldursblekkingin ķ vķsindum
Žżska aldursblekkingin ķ vķsindum er mikilvęgt dęmi um aš vķsindalegur oršstķr er settur ofar en vķsindalegur sannleikur. Ķ žessu tilfelli var sannleikurinn hulinn heiminum ķ rśmlega žrjį įratugi į mešan fręšibękur og vķsindamišlar greindu frį aldursįkvöršun meš geislakolum į hauskśpu neanderdalsmanni sem tugi žśsunda įra gamla. Menn lęršu aš hinn ķburšarmikli prófessor Reiner Protsch von Zieten hafši hagrętt dagsetningarnar sem ķ raun voru ašeins nokkur žśsund įra gamlar. Rannsakendur greindu frį žvķ įriš 2004 aš viš žurfum aš skrifa forsögulegan tķma upp į nżtt:
Sagnfręšingar steinaldar óttast aš žeir munu žurfa aš kasta śt kenningum sķnum um neanderdalsmanninn eftir aš efasemdir hafa komiš upp um aldurįkvöršun meš geislakolum į hauskśpu, framkvęmd af leišandi mannfręšingi.
Vinna hins ķburšarmikla prófessors, Reiner von Zieten, sżndi aš neanderdalsmašurinn lifši noršanvert ķ Evrópu. Śtreikningar į leifum af hauskśpu sem fannst viš Hahnofersand, nįlęgt Hamborg, sögšu aš žęr voru 36.000 įra gamlar.
Žó hafa nżrri rannsóknir ķ rannsóknarstofu um aldursįkvöršun meš geislakolum viš Oxford hįskólanum leitt ķ ljós aš žęr voru ašeins 7.500 įra. Į žessum tķma var hinn viti borni mašur nś žegar greinilega kominn fram og neanderdalsmašurinn oršinn śtdaušur.
Chris Stringer, sérfręšingur į steinöldinni og forstöšumašur fyrir uppruna mannsins ķ nįttśrusögusafninu ķ London, sagši: Žaš sem tališ var meirihįttar sönnunargagn sem sżndi aš neanderdalsmašurinn lifši einu sinni ķ noršanveršri Evrópu hefur helst śr lestinni. Viš žurfum aš skrifa forsögulegan tķma upp į nżtt. (Tony Paterson, Neanderthal Man never walked in northern Europe).
Žaš er vissulega undarlegt hversu langt žessi prófessor gat tekiš fölsun sķna og gabbaš heiminn, žar į mešal sérfręšinga į sviši aldursįkvaršana, ķ rśmlega 30 įr:
Prófessor von Zieten sem hefur miklar mętur į stórum Havana vindlum og Porsche bķlum, hefur veriš talinn sérfręšingur į sviši aldursįkvaršana meš geislakolum sķšan į 8. įratugnum. Hann hefur kannaš hundruši forsögulega beinafundi ķ Evrópu og Afrķku sķšastlišin rśm 30 įr.
Nś hins vegar innihalda mikilvęgar leifar sem vķsindamenn ķ Oxford ekki lengur telja vera forsögulegar, kvenmanns hauskśpu Bischof-Speyer, sem fannst nįlęgt sušvestur žżska bęnum Speyer, meš óvenju góšar tennur. Vķsbendingar žeirra leggja til aš hśn er 3.300 įra gömul, en ekki 21.300 įra.
Önnur greinileg röng aldursįkvöršun innihélt, aš žvķ er fullyrt var, forsöguleg hauskśpa sem var uppgötvuš nįlęgt Paderborn įriš 1976 og sem talin var elstu mannsleifar sem nokkurn tķmann hafši veriš fundin į svęšinu. Prófessor van Zieten aldursįkvaršaši hauskśpuna sem 27.400 įra gamla. Sķšustu rannsóknir sżna hins vegar aš hśn var śr eldri manni sem dó ķ kringum 1750.
Žżska mannfręšisafniš ķ Herne, sem į Paderborn hauskśpuna, mislķkaši nišurstöšurnar svo mikiš, aš žeir geršu eigin rannsókn. Viš létum skera upp hauskśpuna og žaš var enn óžefur af henni, sagši safnstjórinn Barbara Ruschoff-Thale ķ sķšustu viku. Viš erum aušvitaš mjög vonsvikin. (Tony Paterson, Neanderthal Man never walked in northern Europe).
Sérfręšingurinn ķ aldurįkvöršun meš geislakolum orsakaši ótrślega hörmung ķ aldursįkvöršun:
Ķ skżrslunni žeirra hins vegar, lżstu bįšir mannfręšingarnir žessu sem hörmung ķ aldursįkvöršun.
Hneyksliš sem kaffęrši prófessor von Zieten heldur įfram. Lögreglan er aš rannsaka įsakanir aš hann hafi reynt aš selja 280 hauskśpur af simpönsum til kaupenda ķ Bandarķkjunum fyrir 70.000 dollara. (Tony Paterson, Neanderthal Man never walked in northern Europe).
Protsch vissi ekki einu sinni hvernig įtti aš stjórna sinni eigin vél sem aldurįkvaršar meš geislakolum. Prófessorinn bjó til sitt eigiš nafn og eigin titil og tók nafniš von Zieten frį fręgum prśssneskum hershöfšingja. Hann var ķ raun sonur fyrrverandi mešlims nasistaflokksins. Protsch var rekinn śr hįskólastöšu sinni og neyddist hann til aš fara į eftirlaun, en žriggja įratuga tjón varš raunin. Allar kenningar neanderdalmannsins og aldri tengda honum, hafa oršiš fyrir įhrifum žessa svindls aldursįkvöršunar.
Er jaršfręšilegur aldur mikilvęgur fyrir vķsindin?
17.12.2018 | 08:30
Er raunverulegur aldur jaršarinnar virkilega žaš mikilvęgur? Meš myndinni hér aš nešan fylgdi eftirfarandi tilvitnun:
Jaršfręšileg saga jaršarinnar hófst fyrir 4,567 milljöršum įra sķšan žegar reikistjörnur sólkerfisins myndušust śr stjörnužoku, skķfulaga ryk- og gasmassa sem voru afgangar frį myndun sólarinnar. Ytri lög plįnetu jaršar, upphaflega brįšnašir, kęldust til aš móta fasta skorpu žegar vatn byrjaši aš safnast ķ andrśmsloftinu. (Wikipedia).
Gęti žessi jaršfręšilega saga jaršarinnar veriš rétt ef jöršin var aldrei brįšnuš eša ef hśn myndašist ekki śr ryki og gasi frį sólinni? Eins og viš höfum séš, er jöršin vatnsplįneta en ekki kvikuplįneta og žess vegna hlżtur gjörvöll jaršfręšileg saga jaršarinnar sem byggir į kenningu um kvikuplįnetu aš vera röng.
En hvernig hefur žessi ranga jaršfręšilega saga jaršarinnar įhrif į vķsindarannsóknir į öšrum svišum? Til aš byrja meš, fręšin um hegšun mannsins sįlfręši eru byggš į kenningum um jaršfręšilegan tķma sem koma śr mannfręši. Į sama hįtt byggir mannfręšin aldur sinn og žróunarkenningar į lķffręši, fornleifafręši og steingervingafręši. Žessar greinar, saman meš stjörnufręši og alheimsfręši, leiša aldur sinn į alheiminum, jöršinni og mannkyninu af hinum ętlaša fręšilega aldurs sem kemur śr jaršfręšinni.
Vegna žess aš öll vķsindin byggir flestar kenningar sķnar į jaršfręšilegum tķmakvarša og vegna žess aš jaršfręšin hefur veriš ķ myrkum tķma vķsindanna sķšustu 100 įrin, žį ęttum viš aš bśast viš aš sjį kenningar sem byggšar eru į mörgum villum.
Raunveruleikinn er sį, aš flestar vķsindagreinar hanga į blįžręši jaršfręšilegs tķma sem er įstęšan fyrir žvķ aš žaš er svo mikilvęgt aš komast aš sannleikanum um jaršfręšilegan tķma. Til aš segja žaš į einfaldan hįtt, žį eru hinir svokallašir aldrar ķ nśtķma jaršfręši rangir og žaš eru einnig öll önnur vķsindi sem byggja forsendur sķnar į žessum öldrum į lifandi sem og lķflausum efnum. Sķšustu 700 blašsķšurnar (UM Bindi I) hafa snśiš gömlu jaršfręšilķkönunum į hvolf, žannig aš jaršfręšilegi tķminn hlżtur einnig aš hvolfast.
Tengslin į milli kviku og aldur jaršarinnar
13.12.2018 | 14:08
Eftir aš vera bśinn meš kaflann um kvikufalskenninguna, gętir žś veriš aš spį ķ žvķ, hvers vegna vķsindin halda įfram aš styšja kenninguna um kvikuplįnetu ķ svo miklum męli, einkum žegar svo margar įžreifanlegar sannanir męla į móti henni. Ein megin įstęšan fyrir žvķ aš kvikan er svo rótföst ķ hinni fręšilegri buršargrind nśtķma vķsinda, er aš tilvist kviku er undirstašan fyrir aldurssetningu jaršarinnar.
Hugmyndin um milljónir eša milljaršar įra sem viš höfum heyrt allt okkar lķf er grundvölluš nįnast gersamlega į tilvist kviku. En brįšin kvika er vissulega ekki föst undirstaša til aš byggja aldur jaršarinnar į. Eftirfarandi skref telja upp hugsanlegar nišurstöšur śr nśverandi kenningu tķmasetninga sem byggš er į kviku:
- Matiš 4,5 milljaršar įra aldur jaršarinnar er byggt į aldursįkvöršun meš greiningu geislavirkra efna į storkubergi.
- Aldursįkvöršun meš greiningu geislavirkra efna į storkubergi er byggš į tilvist kviku vegna žess aš geislunar-klukkan er endurręst žegar berg brįšnar.
- Žaš eru engar reynslusannanir til fyrir žvķ aš kvika sé til og kaflinn um kvikufalskenninguna sżndi aš žaš er engin kvika ķ jöršinni.
- Žess vegna er aldursįkvöršun meš greiningu geislavirkra efna į storkubergi byggš į fölskum forsendum.
- Vķsindaleg bylting mun eiga sér staš žegar tilhęfulausa aldursįkvöršun meš greiningu geislavirkra efna er fjarlęgš śr nśtķma vķsindum.
Sķšasta skrefiš viršist ef til vill vera nokkuš róttęk yfirlżsing en sś undirstaša sem nśtķma vķsindi hafa grundvallaš alla sķna aldursburšargrind į er kvika og žau sjį einfaldlega enga ašra möguleika į aldursįkvöršun. Vķsindaleg bylting ķ aldursįkvöršun er óumflżjanleg og žegar hśn mun eiga sér staš, žį mun hśn hafa kešjuverkandi įhrif į öll vķsindin. Engin grein mun vera ósnortin vegna žess aš aldursįkvöršun er undirstöšuatriši allra vķsindagreina.
Ef til vill er žaš aušveldara aš skilja hvernig slķk breyting muni eiga sér staš meš žvķ aš ķhuga sannindin ķ kafla 4: Įfram til vķsindalegra byltinga. Įšur en vķsindaleg bylting geti įtt sér staš, veršur fyrst kreppa aš vera til stašar. Nśtķma vķsindi byggši sitt langtķma kerfi aldursįkvöršunar į rangri kvikufalskenningu og žetta er žaš sem veršur aš kreppu. Žetta er bara spurning um tķma.
Hvernig getum viš virkilega vitaš aš kvikan sé ekki til? Enginn hefur nokkurn tķmann séš kviku, né séš raunverulega sönnun um tilvist hennar. Muniš aš kvika er ekki hraun! Auk žess, byggt į beinum sönnunum, hrekur sérhvert žessara eftirfarandi athugana (žessi voru śtskżrš ķ kaflanum um kvikufalskenninguna) tilvist kviku:
- Kvika ögrar varmaflęši ešlisfręšinnar.
- Geislavirk kvika er gošsögn.
- Kvars er ekki gler.
- Nįttśrulegir steinar hafa žrżstirafeiginleika.
Sérhvert žessara fjögurra vķsindalegra athugana (og annara ķ kaflanum um kvikufalskenninguna) sżnir aš kvika sé ekki til og žaš er bara spurning um tķma hvenęr hin fręšilega tķma-klukka jaršfręšinnar hęttir aš tifa.
Til eru žeir sem eru efins um žörfina til aš breyta tķmakvarša jaršfręšinnar. Jafnvel žótt hęgt vęri aš treysta aldursįkvöršun meš greiningu geislavirkra efna aš einhverju leyti, žį er kvika samt ekki til og vegna žess aš aldur jaršarinnar hefur byggšur į aldursįkvöršun, aš žvķ er fullyrt er, kvikusteinum (storkuberg) žį er matiš į aldri jaršarinnar rangt!
Bindi II og Aldurslķkaniš
11.12.2018 | 13:05
Nś styttist ķ śtgįfu į Universal Model, Bindis II. Eins og sjį mį, prżšir sjįlfur Seljalandsfoss sem forsķšumynd utan į kįpunni. Į mešan Bindi I heitir Jaršarkerfiš, žį nefnist žetta nżja bindi Lķfkerfiš. Žar halda kaflanśmerin įfram frį fyrsta bindinu og hefst žį nżja bókin į kafla 10. Hér aš nešan er kynning į žessum 10. kafla sem nefnist Aldurslķkaniš.
Bindi II, sem hefur veriš ašgengilegt į rafręnu formi ķ žó nokkra mįnuši, hefur eftirfarandi kaflaheiti: Aldurslķkaniš, Steingervingalķkaniš, Žróunarfalskenningin, Lķflķkaniš, Lķkaniš um heimssöguna, Clovis-lķkaniš og Mannslķkaniš.
Milljónir įra. Milljaršar įra. Hversu gömul er jöršin raunverulega? Viš höfum kynnst mörgum kenningum ķ lķfinu okkar varšandi aldur jaršarinnar og aldur hluta sem lifšu į jöršinni. Flestir hneigjast til aš hunsa smįatrišin žeirra ašferša sem notašar eru til aš greina žennan aldur. Of oft višurkennum viš eša höfnum aldurskenningum įn žess aš skilja eša žekkja žęr, vegna žess aš nśtķma vķsindi hafa gert smįatrišin of flókin. Žaš sem viš höfum gert ķ aldurslķkaninu, er aš taka smįatriši žśsundir blašsķšna um ašferšir aldurssetninga og dęmi śr žeim, og skipulagt žęr į žann hįtt sem leyfir kynningu į žeim į einfaldan hįtt. Sķšan tókum viš samantekt į aldurshugmyndum og settum žęr ķ samhengi viš hiš nżja Alhliša lķkan (UM).
Ķ žessum kafla munum viš fjalla um smįatriši hverrar ašferšar aldurssetninga og rannsaka vķsindalegar sannanir til aš meta hvaša ašferš aldurssetninga virkar og hvaša ašferš ber engan įrangur. Kaflar śr fyrsta bindi UM hafa undirbśiš jaršveginn žannig aš rétt mat į ašferš aldurssetninga geti įtt sér staš. Vegna žess aš nśverandi aldursfalskenningar hafa veriš uppi ķ svo langan tķma og vegna žess aš žęr eru svo djśpt greyptar ķ hugum manna, mun žaš lķklega taka fleiri įr fyrir hinar einföldu stašreyndir žessa kafla til aš nį festu og endurnżja gömlu hugmyndirnar. Ķ dag hafa langflestir vķsindamenn og rannsakendur ekki sjįlfir framkvęmt aldursgreiningu meš greiningu geislavirkra efna og žekkja lķklega ekki smįatrišin ķ žessum kafla. Žeir hafa einungis samžykkt kenningar sem eru dreifšar ķ nśtķma vķsindum eins og žęr vęru réttar. Į hinn bóginn eru langflestir mešal almennings ekki sannfęršir um aš aldrarnir séu réttir. Ef mašur hugsar um žaš, eru allar greinar vķsindanna og sérhver hliš nįttśrunnar hįšar aldursgreiningu eša eru tengdar henni. Višmišunargleraugu aldursgreiningu sem mašur lķtur ķ gegnum, įkvaršar hvernig litiš er į alheiminn og hefur aš lokum įhrif į žaš hvernig lķtum į sjįlf okkur. Meš žaš ķ huga veršur žaš mikilvęgt aš uppgötva og stašfesta hinn rétta aldur allra hluta.
Ein leiš til aš greina réttan aldur frį röngum, er aš leita aš samręmi. Sannleikur, eša réttur aldur, mun vera sį sami ķ gęr, ķ dag og į morgun. Žegar viš leišréttum gamlar og ósannanlegar ašferšir aldurssetninga og skiptum žeim śt fyrir nżrri og sżnilegri tękni, žį mun aldursgreiningin verša stöšugt nįkvęmari og viš munum geta śtskżrt žaš sem hingaš til var óśtskżranlegt. En į mešan munu rangir aldrar sem byggšir eru į slęmum ašferšum aldurssetninga halda įfram aš breytast og munu alltaf stangast į viš sannanlegar ašferšir.
Žessum kafla er skipt upp ķ tvo hluta fyrri hlutinn meš undirkaflana 1-6 fjallar um sögu aldursgreininga og setur fram ķ grófum drįttum rangar ašferšir aldurssetninga sem höfšu įhrif į öll nśtķma vķsindi og lagši sitt af mörkum til hinna myrku tķma vķsindanna sem fjallaš var um ķ kafla 2.2. Sķšari hlutinn, undirkaflar 7-12, fjallar um ósviknar ašferšir aldurssetninga sem śtvega nżjar og sannanlegar vķsindalegar ašferšir til aš aldursgreina bęši lķfręn og ólķfręn efni. Ósviknu ašferšir aldurssetninga sżna hversu mikilvęgt žaš er fyrir sönn vķsindi aš byggja į réttri tękni aldursgreininga sem eru sannanlegar, samkvęmar sjįlfri sér og įreišanlegar.
Sumt umręšuefni skarast óhjįkvęmilega meš lķkaniš um heimssöguna vegna žeirra óašskiljanlegu tengsla aldurs og sögu. Aldurslķkaniš og lķkaniš um heimssöguna fęra sameiginlega fram meš empķrķskum sönnunum frį fjölda greinum vķsindanna, gersamlega ólķkt tķmatal en žaš sem nśtķma vķsindi hafa veriš aš kenna ķ gegnum alla myrku tķma vķsindanna.
Haltu įfram aš hafa opinn hug į mešan žś lest žennan kafla eins og viš lögšum įherslu į ķ fyrsta kafla ķ UM hlutlęgni er sérstaklega mikilvęg žegar stašiš er andspęnis ögrandi hugmynda. Ef žś hefur nś žegar lesiš fyrri kafla, ęttir žś aš vęnta žess aš sjį nżjar vķsindalegar stašreyndir um aldur sem įšur voru óžekktar. Nišurstašan er fyrirsjįanleg aldursgreining nśtķma vķsinda er meingölluš og rangar tķmasetningar hennar verša aš vera leišrétt meš sannanlegum tķmasetningum įšur en viš getum nokkurn tķmann vonast eftir aš skilja hvenęr nįttśruvišburšir raunverulega geršust.
Bindi II - Kafli 10 | Breytt 13.2.2020 kl. 17:48 | Slóš | Facebook | Athugasemdir (0)