Árekstrar-falskenningin

Þegar við tölum um gíga, þá heldur árekstrarkenningin ekki velli vegna skorts á mælanlegum gögnum. Með mælingum eða athugunum á ég einfaldlega við eftirfarandi:

Enginn hefur raunverulega séð stóran atburð háhraða áreksturs og gert nánari athugun á árekstrargígnum.

Afleiðing þessarar staðreyndar teygir anga sína lengra en maður myndi halda. Heil ný vísindagrein varð til á síðustu áratugum vegna þess að rannsakendur trúðu því að jörðin hefði stóra árekstrargíga í hundraða- eða jafnvel þúsundartali og að tunglgígarnir væru árekstrargígar. Enginn hafði rannsakað raunverulegan árekstrargíg vegna atburðar háhraða árekstrar, vitandi að svo sé vegna frásagnar sjónarvotta. Þetta þýðir að rannsakendur hafa gert ráð fyrir að vita hvernig stórir háhraða árekstrargígar líta út. Það eru til a.m.k. þrír þekktir atburðir áreksturs sem eru aðgengilegir fyrir athuganir okkar, a.m.k. að einhverju leyti. Þessir eru:

1. Deep Impact geimkönnuðurinn við halastjörnu (2005)
2. Shoemaker-Levy halastjarnan við Júpíter (1994)
3. Árekstur á Mars (2006)

Deep Impact (2005)

Eitt af nýlegum rannsóknarverkefnum með háhraða árekstur var þegar Temple 1 halastjarnan skall í geimkönnuð úr kopar sem kallaður var Deep Impact á hraðanum 10 km/s. Eftirfarandi mynd sýnir þennan atburð, en hann er í sjálfu sér frábært verkfræðilegt afrek. Verkefnið gaf okkur góða hugmynd um samsetningu halastjarna úr vatni en engin mynd var tekin af árekstrargígnum. Rannsakendur voru ekki vissir um þéttleika yfirborðsins sem varð fyrir árekstrinum en jafnvel þótt við hefðum fengið ljósmyndir af árekstrargígunum, þá er yfirborð Temple 1 líklega ekki sambærilegt skorpu tunglsins né heldur jarðarinnar og væri þess vegna kannski ekki passlegt dæmi um hvernig háhraða árekstrargígar ættu að líta út á tunglinu eða á jörðinni.

Áreksturinn á Júpíter 1994

Annar stórmerkilegur háhraða árekstur átti sér stað árið 1994 þegar halastjarnan Shoemaker-Levy rakst á plánetuna Júpíter. Myndir af þessum árekstri má sjá hér að neðan, en þær voru teknar af Hubble geimsjónaukanum. Innrauða myndin kemur frá 2,2 m löngum stjörnusjónauka Háskólans á Havaí.

Í grein sem fjallar um topp 10 uppgötvanir Hubble geimsjónaukans, kom áreksturinn á Júpíter í fyrsta sæti:

Frá sjónarmiði alheimsins var árekstur halastjörnunnar Shoemaker-Levy 9 á Júpíter ómerkilegur: gígþakin yfirborð á bergreikistjörnum og tunglum bera nú þegar vitni um að sólkerfið sé vettvangur skothríðar. En frá sjónarmiði mannsins hins vegar var áreksturinn viðburður sem upplifaður er einu sinni á ævi: það er talið að halastjarna skýst í plánetu aðeins einu sinni á 1.000 ára fresti að jafnaði. (Hubble‘s Top 10, Mario Livil, Scientific American, júlí 2006, bls. 44).

Ef til vill finna sumir huggun í því að gígþakin yfirborð bergreikistjarnanna „bera vitni“ um að við búum á vettvangi skothríðar, en rannsakendur sem skoðuðu hinn stórfenglega árekstur á Júpíter hafa að mestu leyti gleymt því að gígar geta myndast á meiri en einn hátt. Á jörðinni til dæmis, þar sem hægt er að skoða gíga gaumgæfilega, verða rannsakendur að viðurkenna að vatnsgígar eru miklu fleiri en árekstrargígar, eða í hlutfallinu 100 á móti 1. En þó hafa þeir verið sefaðir í að halda nákvæmlega hið gagnstæða fram varðandi aðra hnetti eins og tunglið, að næstum allir gígarnir þar séu vegna árekstrar.

Auk þess sjáum við að það er algengt að höfundar skjóti inn litlum kenningum í ummælum sínum, hugmyndum sem reyndar hafa engan grunn. Þar sem þetta var í eina skiptið sem mannkynið hefur orðið vitni að stóru himintungli rekast á annað stórt himintungl, þá höfum við enga hugmynd um það hversu oft þetta getur gerst. Það eru ekki til nægileg gögn til að gera tölfræðilega ágiskun um það hversu oft árekstrar gerast og það að segja að „einu sinni á 1.000 ára fresti“ er hrein fegrun á vísindaskrifum.

Hægt er þó að tilgreina tvær staðreyndir varðandi áreksturinn á Júpíter. Í fyrsta lagi voru engir gígar sjáanlegir eftir atburðinn (enda alltaf skýjað) og í örðu lagi myndaðist gífurlegur hiti sem hélst í marga daga, sem sannar það klárlega að svipaður árekstur á jörðinni eða á tunglinu myndi mynda gífurlegan hita sem mjög líklega myndi bræða allt nálægt efni. Þetta er mjög mikilvægur punktur en ástæðan fyrir því mun koma í ljós síðar.

Árekstur á Mars (2006)

Árið 2006 fengust myndir af Mars þar sem sýndir voru árekstrar. Þessir atburðir voru uppgötvaðir þegar eins til tveggja ára gömlum myndum sem teknar voru af Mars geimkönnuði voru bornar saman við nýlegri myndir. Kom þá í ljós að yfirborð Mars hafði orðið fyrir árekstrum af utanaðkomandi hlutum. Myndin hér að neðan sýnir sama staðinn fyrir og eftir einn slíkan atburð.

Því miður er gígurinn of lítill til að geta séð hann í smáatriðum, en stórt lag af útkasti er sjáanlegt sem er um það bil 20 sinnum stærri en þvermál gígsins. Enn fremur eru geislar af útkasti sem eru 50 sinnum stærri en þvermál gígsins augljósir og sjáanlegir.

Aftur á móti sýnir næsta mynd (hér að ofan) hvernig lághraða árekstur lítur út. Genesis gervitunglið féll á jörðina á hámarksfallhraða sem er venjulega um 300 km/h. Andrúmsloft jarðar hægir á fallandi hluti, t.d. fallhlífarstökkvara sem nær hámarkshraða eða laufblað sem hægir á sér í falli vegna loftmótstöðu. Þegar hlutir verða stærri, þyngri eða hraðari, þá hefur andrúmsloftið minni áhrif á hraðann.

Heill undirkafli í UM (7.9) er tileinkaður gígum og eiginleikum þeirra. Þar er hægt að lesa um stórkostlegar uppgötvanir sem varpa mikilvægu ljósi á uppruna gíga.

Athugasemdir

[Kolbrún Katla Jónsdóttir (IP-tala skráð) 6.2.2018 kl. 13:40]

Þetta er afar áhugavert, ég vissi ekki að mannkynið vissi bara af svona fáum atvikum þar sem einhver svona árekstur á sér stað. 

[Gylfi þór Ósvaldsson (IP-tala skráð) 6.2.2018 kl. 23:08]

Það kemur mjög á óvart en samt líka eitthvað svo áhugavert að það var himintungl sem hrapaði á annað himintungl. Samt frekar leiðinlegt að það gerist bara á 1000 ára fresti.

[Soley Albertsdottir (IP-tala skráð) 6.2.2018 kl. 23:39]

Áhugavert hvað árekstrarnir eru sjaldgæfir og að mannkynið hafi ekki vitað af fleirum, þó alveg skiljanlegt þar sem þeir eru sjaldgæfir og taldnir gerast bara 1x á 1000 ára fresti, myndi bara halda að þetta væri algengara miðað við hvað sumar plánetur hafa marga gíga.

[Logi Jökulsson (IP-tala skráð) 7.2.2018 kl. 22:54]

Það eru tvær (þekktar) leiðir sem gígar geta myndast.Ein er við öfluga sprengingu eldfjalls. Þau atvik geta verið nógu stór að þegar eldgosinu er lokið fellur eldfjallið innan í tóma rýmið þar sem kvikan var og myndar gíg. Það myndi útskýra hvernig sumir gígar eru með flatann botn og aðrir tvöfaldir. Sú kenning er alls ekki langsótt og er ein af tvem sem vísindamenn hafa staðfest að gerist eða getur gerst. Önnur leið er bara venjulegu loftsteinaárekstrarnir sem mynda gígana. Við höfum séð það gerast en ekki á nógu stórum skala og á nógu sýnilegu svæði. Við höfum hinsvegar séð hundruðir loftsteina lenda á tunglinu og frá þeim athugum getum við sagt um hvað myndi líklegast gerast ef að risa loftsteinn skildi lenda á tunglinu.

Auðvitað passar það að vatnsgígar eru 100 sinnum algengari en árekstrargígar á jörðinni. Jörðin hefur mikið andrúmsloft (eða hefur andrúmsloft yfir höfuð) og vatn á meðan hinar reikistjörnunar í sólkerfinu okkar hafa varla andrúmsloft. Rof á sér stað allstaðar í náttúrunni á jörðinni svo auðvitað er meira um vatnsgíga að vera hér því við höfum vatn og rof. Það er ekki mikið um vatn og varla neitt andrúmsloft á tunglinu svo gígar myndast af loftsteinaárekstrum en afmyndast aldrei. Þrátt fyrir að það hafi kannski verið vatn á tunglinu þá passar það ekki við flestar vísindalegar staðreyndir. Þetta á við um allar pláneturnar í sólkerfinu upp að vissu marki en það er ekki hægt að nota jörðina sem líkingu við svona hluti því jörðin er of einstök.

[Harpa Rós Jónsdóttir (IP-tala skráð) 7.2.2018 kl. 23:56]

Mjög áhugavert og eru þetta alveg nýjar upplýsingar fyrir mér, ég vissi náttúrulega alveg að það yrðu eitthverjir árekstrar en hélt bara alltaf að þeir væru mikið fleirri þar sem við vitum öll að loftsteinar og þesslagað í geimnum er ekkert sjaldgæft. 

[Gabríel Werner Guðmundsson (IP-tala skráð) 8.2.2018 kl. 08:37]

Við erum alltaf að komast af nýjum upplýsingum um himinngeiminn okkar og það er í raun skiljanlegt að við vitum lítið varðandi alla þá atburði og hluti sem eiga sér stað. Það er svo ótal margt sem gerist án þess að við vitum af. Ég held að gígar geta orðið til af mörgum ástæðum, bæði vegna eldvirkni eins og sést hefur á jörðinni og eins með aðra hentti. Vatn og saga jarðarinnar hefur líka áhrif á gíga, mikla gljúfrið í arizona var eitt sinn risa stórt vatn en ekki lengur heldur varð eftir stór gigur. Tungið gæti verið eins en samt sem áður viitum viða alveg að árekstrar eru algengustu form gíga myndi ég segja. Það má bæði sjá sumstaðar á jörðinni og út í heimi. Það er magnað að velta þessu fyrir sér hvernig og hvort það séu fleiri atburðir sem við vitum ekki af sem gætu gefið okkur betri sýn í hvernig þessir gígar myndast.

[Gunnar Ingi Guðjónsson (IP-tala skráð) 8.2.2018 kl. 08:49]

Vísindin eru alltaf síbreytandi og það er alltaf gaman að lesa og skoða hvernig ýmis kenningar standast ekki upp. Ég var ansi hissa eftir að hafa lesið um að Genesis gervitunglið lenti og myndaði engan gíg. Kannski þarf miklu stærri hlut til þess að gígur myndist. Annars vegar er þetta góð færsla.

[Valberg Halldórsson (IP-tala skráð) 8.2.2018 kl. 08:52]

Þessi grein er mjög áhugaverð og fróðleg, ég hef aldrei heyrt um, né séð þessa árekstra sem sýndir eru í myndunum. Myndirnar af Mars og Júpíter árekstrunum eru áhugaverðar, það lýtur út fyrir að það sem lenti á Mars hafi aðeins lent á einum stað og ollið miklu útkasti, en áreksturinn við Júpíter hefur lent á nokkrum stöðum á yfirborði plánetarinnar. Hvað myndi gerast ef Teslan hans Elon Musk myndi rekast á einhverja plánetu? 

[Sigurður Rafn (IP-tala skráð) 8.2.2018 kl. 09:01]

Við munum kannski aldrei vita hvernig gígarnir á tunglinu urðu til í lífinu okkar. Tunglið er búið að vera til langt áður en risaeðlur byrjuðu að skríða á jörðinni svo það hlýtur að hafa lítið allt  öðruvísi heldur en það er í dag á þann tíma. Tunglið er pottþétt búinn að fara í gegnum meira heldur en við gætum ýmindað okkur svo við gætum ekki sagt að einhver er kenning er falskenning þótt að það sé minna en 10% séns að hún er sönn

[Hugi Snær (IP-tala skráð) 8.2.2018 kl. 09:51]

Þetta með himintunglin vissi ég ekkert. Þetta var nokkuð fróðleg grein.

[Stefán Hermundsson (IP-tala skráð) 8.2.2018 kl. 21:58]

Greinin fjallar um 3 raunverulega atburði þar sem hlutur/ loftsteinn hefur hitt á plánetu. En þó að þar sjást ummerki um það hefur enginn séð árekstrargígana. Það kom mér á óvart hversu sjaldan slíkt er, og hversu erfitt það er að sjá raunerulega gígana.

[Bjarki Óskarsson (IP-tala skráð) 8.2.2018 kl. 23:46]

áhugaverð grein. ég hafði enga hugmynd um að árekstrar væru svona sjaldgjæfir og flott að við höfum myndir af árekstrum á mars og júpiter.

[Borgar Ben Sigurðsson (IP-tala skráð) 9.2.2018 kl. 01:22]

Skemmtileg grein. Ég vissi að líkurnar á loftsteina árekstri á tungl, plánetu og eða stjörnu er pínulitlar vegna þess að bæði þeirra þurfa að vera á sama stað á sama tíma þrátt fyrir að vera á endalusri hreyfingu.

[Trausti Rafn Björnsson (IP-tala skráð) 9.2.2018 kl. 09:20]

Þetta er góður fróðleikur hellingur af hlutum  sem maður hreinlega vissi ekkert um, og sumir hlutir maður hélt að væru. 

[Berglind (IP-tala skráð) 9.2.2018 kl. 09:21]

ó vá vissi þetta ekki. Hélt að þau gerast oftar.

[Ýmir Atlason (IP-tala skráð) 9.2.2018 kl. 09:24]

Mögnuð grein. Ég hef ekki séð árekstur áður í myndum. ég hélt samt að það væri oftar árekstrar.

[Heiðrún Anna Hlynsdóttir (IP-tala skráð) 9.2.2018 kl. 09:50]

Mjög fróðleg grein. Ég hélt að árekstrar væru nánast bara daglegir hlutir í geimnum en ekki svona mikið sjaldgæfir.    

[Bjarni Snær Gunnarsson (IP-tala skráð) 9.2.2018 kl. 09:53]

Áhugaver, hélt að svona árekstir gerðist oftar, spennandi grein.

[Koichi Takano (IP-tala skráð) 11.2.2018 kl. 13:00]

Manneskja þurfa að verða hægt að forða okkkur úr næst árekstur eins og drepa alla risaeðla.

[sólveig Diðriksdóttir (IP-tala skráð) 11.2.2018 kl. 19:35]

voðaleg var þetta fóðlegt. en ég er alvega samálaþ það væri gaman að sá loftstein hita túnilið kanski væri hægt að hafa minda véal tils að taka taka það upp. hví er það ekki gert?

[María Guðný (IP-tala skráð) 11.2.2018 kl. 20:54]

ég ætla að taka undir restinni af þessum commentum, ég bara hélt að árekstrar gerðust miklu oftar! haha. mér finnst þessi mynd af árekstrinum af mars líka mjög áhuga verð. ég hafði aldrei hugað úti það að það væru til myndir af svona! flott grein hjá þér Ronald!

[Alexandra Diljá (IP-tala skráð) 11.2.2018 kl. 22:31]

Þetta er afar fræðandi grein hjá þér! Og já ég hélt einnig að árekstrarnir væru miklu oftar en þetta, en alltaf lærir maður einhvað nýtt. 

[Lilja (IP-tala skráð) 12.2.2018 kl. 00:12]

Merkilget að það skuli vera svona sjaldan árekstrar í geiminum, þar sem ég hélt árekstrar í geiminum væru mun fleiri, annars mjög fíngrein.

[Anita Pettengell (IP-tala skráð) 12.2.2018 kl. 01:17]

Áhugaverð grein. Ég hef alltaf haldið að árekstrarnir gerðust oftar. Mjög fróðlegt!

[Steinunn Ingibjörg (IP-tala skráð) 26.2.2018 kl. 15:22]

Afhverju hrapaði þetta gervitungl? Finnst mjög creepy að það hafi fallið til jörðu, og er það svona rosalega lítið eða virðist það bara litið á þessari mynd?
Áhugaverð grein, væri geðveikt ef við myndum vera vitni af eitthverjum svona árekstri aftur (ekki frá gervitunglinu samt!). 

[Samúel Guðmundsson (IP-tala skráð) 12.2.2019 kl. 15:09]

Gaman að læra um alla þessa árekstra. Það sem mér fannst áhugaverðast var árekstur Shoemaker-Levy halastjörnunnar og Júpíters. Þetta fær mann til að hugsa um hversu mikil áhrif svona árekstur hefði á Jörðina, þar sem maður sér að þetta hafði svona mikil áhrif á Júpíter, sem er miklu stærri pláneta.

[Halla Helgadóttir (IP-tala skráð) 12.2.2019 kl. 15:19]

Áhugaverð grein. Ég hafði ekki hugmynd um að árekstrar væru svona sjaldgjæfir. Af öllum fyrirbærunum sem eru á floti í geimnum, plánetur, loftsteinar, stjörnur, smástyrni og annað þá myndi ég halda að það væri alltaf eitthvað að rekast saman. En hvernig getum við svo sem vitað hvort árekstrar séu sjaldgæfir eða ekki. Það er ekki eins og við mennirnir sjáum eða vitum af öllu sem gerist þarna uppi. Það er svo margt sem við vitum ekki af sem er alveg skiljanlegt þar sem geimurinn er alveg gríðarlega stór. 

[Hekla Rún Harðardóttir (IP-tala skráð) 14.2.2019 kl. 09:18]

Mjög áhugaverð grein og sjálf hélt ég að árekstrar væri mun algengari í geimnum. Þetta sýnir mér hvað ég veit í raun lítið um geiminn, hvað í raun gerist og hvernig það gerist

[Elín Inga Steinþórsdóttir, 14.2.2019 kl. 22:00]

Það kom mér sérstaklega á óvart hversu sjaldgæfir þessir árekstrar eru. Mjög fróðleg og skemmtileg grein.

[Daníela Magnúsdóttir (IP-tala skráð) 26.4.2019 kl. 17:08]

Ég vissi ekki að árekstrar væru svona sjaldgæfir þar sem loftsteinarnir eru alltaf á hreyfingu. Mér finnst þetta líka mjög áhugavert um gerfitunglið Genesis og að það hafi ekki myndað neinn gíg. En hvernig vitum við að það eru engir árekstrar í greiminum þar sem hann er svo stór og við getum ekki fylgst með öllu sem er að gerast í honum?