Vaþrývarmi

Mörg umhverfi sem fjallað er um í jarðfræði í dag er blanda af vatni og hita, til dæmis þær útfellingar sem við getum komið auga á á háhitasvæðum, en slíkt umhverfi er hægt að nefna vatnsvarma (hydrothermal) umhverfi. Þó er nánast aldrei fjallað um umhverfi vatns og hita auk mikils þrýstings. Slíkt umhverfi er þó gífurlega mikilvægt í jarðfræði og mun ég kalla það vaþrývarma (hypretheremal), samsett og blandað orð úr vatni (va), þrýstingi (þrý) og varma (eða hita). Mismunurinn er þessi:

1. Vatnsvarma umhverfi – steindir myndast í umhverfi heits vatns án þrýstings.
2. Vaþrývarma umhverfi – steindir myndast í umhverfi heits vatns með þrýstingi.

Til að skilja uppruna steina og steinda á jörðinni og á öðrum hnöttum, þá þarf skýran skilning á vaþrývarma umhverfi. Því miður var ekki til orð í vísindum í dag til að lýsa slíku umhverfi, enda enginn að skoða það, þess vegna þetta nýyrði en það mun verða notað töluvert hér eftir.

Vaþrývarmi er það eðlisfræðilega umhverfi þar sem kristallaðar steindir vaxa. Það er samansett úr vatni, hita, þrýstingi, steinefni og gasi.

Takið eftir að vaþrývarma umhverfi krefst allra þessara fimm „innihaldsefna“:

1. Vatn
2. Hiti
3. Þrýstingur
4. Steinefni
5. Gas

Alveg eins og með hverja aðra uppskrift, þá verður útkoman ekki sú sem vonast er eftir, nema allir þessir fimm þættir verði með. Ef við sleppum hveitinu eða ef við bökum piparkökur að hætti Kardomommubæjar (var ekki sykri og pipari víxlað?), þá getum við ekki búist við að fá þá gómsætu köku sem til stóð að baka. Það sama gildir um steina og kristalla.

Vaþrývarma ferlið hefur einfaldast mjög með nýtíma tækni. Hægt er að kaupa eða smíða ódýra þrýstikatla og nota þá á endurtekinn hátt til að finna rétta umhverfið, eða réttu uppskriftina á hitastigi, þrýstingi, steinefni og lofti fyrir þá gerð kristalla sem á að láta vaxa.

Hér er sýnt safn mynda sem sýna ferlið á því hvernig hægt er að láta kvars vaxa tvöfalda stærð sína – á einum degi – með því að nota vaþrývarma ferli. Tækin sem notuð voru í þessari tilraun, var háþrýstiofn, einnig kallaður þrýstiketill, sem settur var lóðrétt í ofninn. Ofninn var hitaður upp í 400°C í botninum en um 50°C kaldara efst. Það leiddi til náttúrulegs varmastreymis eða hringstreymis á vökva/gas blöndunni innan í íláti undir háum þrýstingi (þrýstiketill). Mikilvægt var að hita ekki of snögglega upp.

Samkvæmt ákveðinni uppskrift og aðferð (sjá undirkafla 7.4 fyrir nánari lýsingu á þeim) var hægt að búa til kvars! Þegar ferlið og uppskriftin er þekkt, er auðveldlega hægt að endurtaka tilraunina og reyndar er þetta gert í miklum mæli til framleiðslu á steindum, en þó aðeins á örfáum stöðum í heiminum.

Merkilegt er að hvergi í jarðfræðirannsóknum hafa þrýstikatlar verið notaðir til rannsókna. Hvernig ætla jarðvísindamenn að öðlast þekkingu á því hvernig berg sem inniheldur kvars er myndað ef þeir þekkja ekki ferlið hvernig kvars kristallar eru búnir til?

Meira um stuðlaberg

Áður hef ég skrifað stuttlega um stuðlaberg, sjá hér.

Hér eru nokkur stuðlaberg sem ég heimsótti á ferð minni í gær.

Byrjum á þessu skilti sem stendur við Dverghamra. Í textanum er ekki greint frá því hvernig stuðlarnir myndast, bara að þeir myndast, sem er svo sem sanngjarnt. Málið er að það hafa aldrei myndast stuðlar á sögulegum tíma. Við tölum um að eldgos á Íslandi eiga sér stað á um það bil fjögurra ára fresti en aldrei myndast stuðlaberg við eldgos í dag. Hvers vegna ætli það sé? Ef myndun slíkra stuðla er eins einfalt og myndin sýnir, þá ættum við að geta fylgst með myndun þeirra í dag en svo er ekki raunin. Hvers vegna ekki?

Hér er ein nærmynd en hér má sjá "pönnukökuáhrifin" sem stundum sjást. Súlurnar (stuðlarnir) myndast greinilega í sirka 2 cm þykkt í einu. Þessi áhrif má einnig sjá á eyju í Breiðafirði þar sem meiri láréttur munur er sjáanlegur. Breiðfirðingar tala um pönnukökustafla.

Hinn fagri Foss á Síðu sést hér í bakgrunni. En hvar er nú áin sem talað var um í textanum á skiltinu? Hér eru bara tveir stuðlabergsklettar, einir og yfirgefnir.

Staðið uppi á öðrum klettinum, þeim vinstra megin frá síðustu mynd. Hvar er hraunið? Á skiltinu er talað um að hraun hafi runnið í grunnan dal en hvar er það? Það ætti að vera í sömu hæð og hæð klettanna. Hvers vegna sést ekki hraunið? Vegna þess að það var aldrei neitt hraun! Stuðlaberg myndast ekki eins og lýst er á skiltinu.

Víða sést stuðlaberg ná langt upp í fjallstopp eins og hér við Reynisfjöru. Þetta er nokkuð hár "grunnur dalur" samkvæmt skiltinu.

Ástæðan fyrir því að stuðlaberg myndast ekki í dag er að þeir mynduðust í mestu náttúruhamförum veraldarinnar, í umhverfi vatns, hita og mikils þrýstings. Slíkar stórfenglegar aðstæður fyrirfinnast ekki í náttúrunni í dag. Myndun steina og steinda er nú orðið þekkt og hafa menn sýnt með tilraunum og með tilheyrandi "uppskrift" að hægt sé að búa þá/þær til.

Fáein eintök til sölu

Á leið minni til Bandaríkjanna eftir nokkra daga mun ég taka takmarkað magn af Bindi I með heim til Íslands. Hafi einhver áhuga á að tryggja sér eintak af þessari ótrúlega magnaðri vísindabók, láti mig vita.

Verðið er 7.500 kr.

Rúmlega 800 blaðsíður, fullt af myndum og tilvitnunum frá þekktum vísindaritum og gífurlega áhugaverður lestur á auðskiljanlegri ensku. Bókin er skrifuð fyrir almenning, ekki fyrir sérfræðinga á einhverju sviði.

Útvarpsviðtal við Dean W. Sessions (Kate Dalley show)

Dean W. Sessions, höfundur Universal Model, var tekinn í viðtal í Kate Dalley þættinum (katedalleyradio.com), en hún starfar fyrir Fox News. Í fyrri hluta viðtalsins tala Kate og Dean um loftslagsbreytingar, mikilvægi náttúrulögmála og önnur umræðuefni tengda Universal Model Bindi I, Jarðarkerfið.

Í síðari hluta þáttarins hringja hlustendur og spyrja Dean um Universal Model. Hlustið á svör hans varðandi vísindalegar kenningar, gagnrýni á UM og fleira! Það eru fréttir og auglýsingar fyrst, viðtalið byrjar á tímanum 6:20.

Til að læra meira, farið á UniversalModel.com

Hrogn og froskegg fundust í rafi

Þetta raf (steinrunnin trjákvoða) sem fannst, hefur fangað hrogn og froskegg í sér. Með núverandi skilning á rafi, hvernig stendur á því? Með nýrri hugmyndarfræði um uppgötvun rafs sem mun birtast í Bindi II lærum við að raf myndast í raun í vatni, með ferli sem þarf hita og þrýsting. Það tekur ekki milljónir ára fyrir raf til að myndast heldur frekar bara nokkra daga.

Orkusvið jarðar

Orkusvið jarðar er í daglegu tali kallað "segulsvið" jarðar. Lykilatriðið sem hefur áhrif á skilning okkar á "segulsviðinu" er nafnið sjálft. Hugtakið "segulsvið" er notað á svið sem drifið er af segli sem gæfi slétt og stöðugt svið. Hinsvegar er sviðið í kringum hnetti eins og jörðina hvorki slétt né stöðugt sem er ein ástæðan fyrir því að fólk misskilur þetta orkusvið. Í staðinn fyrir segulsvið, þá sýnir veðurlíkanið að jörðin hefur rafsvið í kringum sig. Þessi mikilvægi mismunur gerir okkur kleift að læra hvernig rafsviðið hefur myndast.

Stuttur fyrirlestur með Rupert Sheldrake

Þetta myndband með er hverrar mínútu virði (18 mínútur)! Þessi Englendingur sem ekki tengist Universal Model að mér vitandi, telur upp kenniatriði sem sýnir hversu kjánaleg vinnubrögð og hugsunarháttur nútíma vísinda virðast vera.

Þörfin fyrir alhliða vísindaaðferðir

Það hefur verið sagt að mesta uppgötvun í vísindum væri uppgötvun vísindalegrar aðferðar í uppgötvunum. Segðu það fimm sinnum hratt! :)  En hver er skilgreiningin á mestu uppgötvun í vísindum? Það eru í raun til ótal skilgreiningar sem ætti að vera viðvörun til allra að hver sem "hún" nú er, þá hefur hún ekki verið skilgreind rétt.

Er til staðall í vísindum hvað varðar vísindalegar aðferðir?

Vísindaleg aðferð sem fjallað er um í kennslubókum og í endalausum heimildum á netinu er að finna í ótal formum. Sumir fara svo langt að segja að það sé ekki einu sinni til! Það er öllum ljóst sem framkvæma fljótlega leit á netinu, að ekkert staðlað og einfalt safn af skrefum skilgreinir vel hina nútíma vísindaaðferð. Maður getur venjulega fundið nokkra sameiginlega þætti á meðal þeirra, svo sem kenningar, tilgátur eða athuganir, en það er engin alhliða samstaða, ekki einu sinni meðal sömu vísindasviða, í því hvernig eða hvenær ætti að beita þeim.

Hvernig eiga kennarar og foreldrar að kenna staðlaða aðferð við vísindalegar uppgötvanir ef vísindin sjálf hefur ekki nein? Og alveg jafn mikilvægt, hvernig geta vísindamenn verið ábyrgðir fyrir nákvæmni og fjölbreytileika tilrauna sinna ef það er engin alhliða vísindaleg aðferð til, til að fylgja og dæma störf sín eftir?

Er einsleitni í vísindum ÞAÐ mikilvæg? Skiptir máli hvernig aðgerðum er beitt, er hægt eða má færa eða eyða að vild og vænta þess að fá sömu niðurstöðu? Þú myndir hæðast að smiði sem byrjaði að byggja hús með því að byrja á þakinu og enda á grunninum eða á pípulagningarmanni sem myndi segja: "Veistu hvað, ég held að lagnir séu bara ekki mikilvægar, þannig að við skulum bara sleppa þeim." En þó er þetta eitthvað sem við sjáum í mörgum útgáfum af vísindalegum aðferðum þar sem nauðsynlegum hlutum er sleppt, eins og t.d. náttúrulögmálum. Eins þegar kenning er notuð sem lokaskrefið í aðferðinni, endastoppistöð vísindalegrar uppgötvunar.

Til að koma á reglu verður að vera þekkt aðferð sem allir vísindamenn þurfa að fylgja. Það að leyfa öllum vísindamönnum að búa til og ráða sína eigin útgáfu af vísindalegum aðferðum er alveg eins óskipulagt og að láta endurskoðendur búa til eigin skattareglur eða lögfræðinga setja sér eigin reglur í dómssal. Það er þessi skortur á stöðlun sem hefur stuðlað að á yfir hundrað ára tímabili í vísindum þar sem ekki einu sinni eitt þýðingarmikið nýtt náttúrulögmál hefur uppgötvast. Það er kominn tími til að almenningur byrji að krefjast þess að vísindamenn fylgi staðlaðri alhliða vísindalegri aðferð til að tryggja nákvæmni og ábyrgð. Of margar rangar kenningar eru kenndar sem staðreyndir án áþreifanlegra sannanna til að styðja þau og of mikið fé er sóað í árangurslaus verkefni sem ekki er hægt að endurtaka.

Við föttum það - enginn vill að einhver maður eða einhver aðferð kæfi skapandi uppgötvunarferlið sitt, en vísindin snúast um að uppgötva sannleika í náttúrunni en ekki skapandi kenningar sem gætu virst sannar en hafa engar raunverulegar áþreifanlegar sannanir sem styðja þau.

Universal Model hefur búið til alhliða vísindaaðferð sem gildir á öllum vísindalegum sviðum. Henni var komið á fót til að hjálpa til við að uppgötva ný náttúrulögmál sem eru raunveruleg endastoppistöð sannra vísindra uppgötvana. Hvernig vitum við að hún virkar? Vegna þess að út frá þessari aðferð hefur UM hingað til uppgötvað yfir 40 þýðingarmikil ný náttúrulögmál og hundrað stórfenglegar uppgötvanir. Hvers vegna ekki nota aðferð sem hefur þegar verið sönnuð til að ná árangri?

Til viðbótar er hægt að bæta við undirskrefum á milli hinna sex grundvallarþrepa. UM hefur skilið að vísindalegur sannleikur og skynsemi geta útskýrt alheiminn á einfaldan hátt og að það verður að vera til aðferð sem hægt er að nota til að þekkja þessa hluti. Lærðu meira um alhliða vísindaaðferðina í undirkafla 2.5 í Universal Model, New Millennial Science, Bindi I.

Alhliða vísindaaðferðin:

1. Kenning
2. Spá
3. Prófun
4. Athugun
5. Mat
6. Náttúrulögmál

Rof segir ekki allt

Á gullæðinu um miðja 19. öld, veittu menn mikið magn af vatni í Kaliforníu til þess að flýta fyrir gullfundi. Um 1500 lítrar af vatni á sekúndu voru látin flæða niður vestanverð Sierra Nevada fjöllin sem æddi í gegnum þrenglsi og dali með þvílíkum krafti, að það tók mikið efni með sér á leið sinni. Þetta manngerða rof var vistfræðileg hörmung sem var að lokum bannað árið 1884.

Rof með vindi og vatni er fyrirbæri sem heldur sífellt áfram og er alltaf að móta landslagið. Sjáanlegt rof hefur verið framreiknað af vísindamönnum og blandað kenningum sínum þegar þeir reyna að útskýra mótun landslags. Málið er að rof, eins og við sjáum það í dag, getur ekki verið útskýringin á myndun á mörgum þessum landslagsfyrirbærum.

Þessi mynd er af dæmigerðum dali þar sem jarðfræðingar gætu auðveldlega sagt að hann myndaðist á þúsundum eða jafnvel milljónum ára. Sannleikurinn er hins vegar sá, að hann myndaðist á fáeinum vikum í kjölfari St. Helens eldgosinu árið 1980. Þetta er örlítið dæmi um það að hinn langi tímakvarði jarðfræðinga og ofuráhersla þeirra á veðrun og rof stenst ekki. Rof útskýrir ekki nærri allt í náttúrunni eins og vísindamenn halda fram.

Universal Model Bindi I, undirkafli 6.11 fjallar um sjö stórmerkilega hluti sem sýna fram á að rof getur ekki hafa verið að verki eins og sagt er.

Sú ofuráhersla á rof sem ég vísaði í áðan hefur leitt til þeirrar ranghugmyndar að veðrun og rof sé ástæðan fyrir allt set jarðarinnar. Rof á sér raunverulega stað allt í kringum okkur, landslagið breytist smám saman. Steinar og klettar brotna niður með tímanum. Vindur strýkur af og rífur og vatn tekur með sér efni - með meiri vatnskrafti tekur það æ stærri kornastærðir, allt í stóra hnullunga í t.d. jökulhlaupum.

Í náttúrhamförum getur rof gerst mjög hratt, sjá mynd hér að ofan, og þekkjum við á Íslandi til hvað hlaup geta valdið stórkostlegu rofi á skömmum tíma. Íhugið þessa hugmynd og hugsið enn stærra! Þessi hugmynd er þó önnur saga.

Það er til fjöldinn allur af dæmum um það, hvernig jarðfræðin hefur gert ráð fyrir að rof sé ábyrgt fyrir allri myndun landslags á jörðunni, þó svo að dæmið gangi ekki upp í öllum tilfellum. Þessir umtöluðu sjö hlutir í undirkafla 6.11 mæla sterklega gegn rofi. Að hafa opinn huga við gagnrýni við hina almennu trú um rof mun opna dyr nýs skilnings og nýrrar þekkingar.

Þó svo að það hjálpi kannski ekki að fá upptalninguna eina, þá læt ég hana flakka með í lokin. Ef til vill fjalla ég um þessar síðar.

1. Granítklettar
2. Myndun boga
3. Myndun jarðvegs
4. Flatir og sléttir steinar
5. Hinar miklu sléttur
6. Myndun stalla
7. Aurkeilur

Löss leyndardómurinn

Löss er mjög algengt setberg víða um heim, t.d. í Bandaríkjunum, Suður-Ameríku, Austur-Evrópu og í Asíu. Það þekur þúsundir ferkílómetra en samt er sannur uppruni þess ókunnur í nútíma jarðfræði. Sagt er að um fokjarðveg sé að ræða en ekki hefur verið hægt að sýna fram á að svo sé með tilraunum. Jarðfræðingar segja sjálfir að sú kornastærð sem löss er búið til úr, vanti í því rofi sem hefur verið fylgst með. Réttur uppruni löss er útskýrður í Universal Model Bindi I, kafla 8.

Löss er skilgreint sem ólagskiptur fokjarðvegur, rykkennt set með mörgum leirsteindum. Þetta þýðir að það eru engin sjáanleg lárétt lög í berginu, sjá mynd.

Það má spyrja sig þeirrar mikilvægu spurningar, hvers vegna eru löss lögin lóðrétt en ekki lárétt? Ef um set er að ræða, rykkorn sem setjast ofan á hvort annað, hvar eru þá láréttu lögin? Í staðinn hafa myndast lóðrétt lög eða súlur sem er ekki síður merkilegt.

Ein sérstök tegund af löss finnst í Síberíu og kallast Yedoma. Þar er löss bergið sums staðar tugum metra hátt og þekur svæði upp á rúmlega eina milljón ferkílómetra! Yedoma er sífreri með vatn-ís innihald upp á 50-90%.

Leyndardómurinn um löss felst m.a. í því að engin skynsöm útskýring á uppruna þess hefur verið gefin af jarðvísindamönnum og lítið er sagt um þetta berg í kennslustofum.

Löss er stærsta yfirborðs-setberg í Alaska en er ekkert skylt þeim fjöllum sem þar eru. Hvernig má það vera að löss set hefur einsleita samsetningu í Alaska á meðan nærliggjandi fjöll hafa annars konar samsetningu? Ætti lössið þar ekki að innihalda steindir sem fjöllin hafa líka?

Til eru fleiri leyndardómar um löss sem ég ætla ekki að ræða hér, en samantekt á þeim öllum eru þessi:

1. Engin skýr skilgreind upptök á löss er að finna í nútíma jarðfræði.
2. Ekkert sannfærandi ferli um myndun löss er að finna í nútíma jarðfræði.
3. Engin yfirgripsmikil rannsókn á löss hefur verið framkvæmd.
4. Ekkert fullnægjandi heimskort af löss hefur verið gert.
5. Löss er hluti af hinni ósögðu sögu setlagafræðinnar.
6. Löss er hluti af leyndardóminum um hið týnda set.

Í lokin er hér nokkrar viðbótar spurningar um löss til umhugsunar:

1. Hvar eru löss setin "í vinnslu" á jörðinni í dag?
2. Ef löss á upptök sín í vindi, hvers vegna samanstendur lössið í Síberíu (Yedoma) af allt að 90% frosnu vatni?
3. Hvernig myndast löss súlur af vindi með tímanum?
4. Ef löss er vindfok, hvers vegna er samsetning löss steinda um allan heim svona svipuð?
5. Hvers vegna er löss ólagskipt?
6. Hvar eru öll löss lögin djúpt í jarðskorpunni?
7. Hver vegna finnur maður löss oftast á láglendi og í dældum um allan heim?