Vatnsgos

Hugmyndir okkar um eldfjöll er oftast einhæfar: eldspúandi fjall með hraunflæði. Íslendingar hafa almennt aðeins meiri þekkingu á jarðfæði og eldfjallafræði en almenningur í löndum sem upplifa ekki eldgos á sama hátt og við gerum. Þess vegna vitum við að eldgos getur verið meira en þetta, t.d. svokölluð sprengigos á borð við Eyjafjallajökul, þar sem lítinn eða engan „eld“ og hraunflæði er að sjá. Í færslu um Kerið sýndi ég nýlega hvernig vatnsgígar myndast og að sprengikraftur eldgosa á uppruna sinn í vatni sem fasaskiptist í gufu og vill þenjast út – og springur ef það gerist nógu fljótt og í nægilega miklu magni.

Sumir vatnsgígar á Íslandi eins og Kerið hafa myndast í einni slíkri sprengingu en einnig eru dæmi um að heilu eldgosin hafa í raun verið vatnsgos. Í slíkum tilfellum er hægt að tala um vatnseldfjöll. Eld-hluti orðsins er í raun villandi og setja mætti gæsalappir utan um hann (vatns“eld“fjöll) en ekki er þá um sjáanlega kviku að ræða.

Gos í Eyjafjallajökli 2010 var ekkert annað en vatnsgos. Gífurlegt magn af vatni í formi gufu fór upp í loftið, miklu meira en hægt er að skrifa á bráðnun jökulsins. Það skapar svolítið vandamál á Íslandi þegar um er að ræða gos undir jökli, vegna þess að þá er því strax trúað að öll vatnsgufan stafi af bráðnun og uppgufun jökulsins, þó svo að hún stafi einnig af henni.

Aðdragandi hins mesta eldgoss (einmitt: „eld“goss) í Bandaríkjunum, St. Helen gosið árið 1980, voru þau að röð jarðskjálfta átti sér stað á tveggja mánaða tímabili á undan gosinu.

Núnings-hitalögmálið segir okkur til um uppruna hita og útskýrir hvernig heitt hraun myndast vegna núnings. Þyngdarafls-núningslögmálið útskýrir hins vegar uppruna þeirrar hreyfingar sem myndar núning.

                                Núnings-hitalögmálið                                     Núningshiti framleiðir hraun (kviku) úr þrýstingi og hreyfingu á misgengis- og sprungusvæðum.

                         Þyngdarafls-núningslögmálið                       Núningshiti í jarðskorpunni (eða í skorpu hvers himintungls) er orsakað af togi og slökun á aðdráttarkrafti sem virkar á skorpunni vegna annarra himintungla.

Tunglið okkar veldur flóðkröftum, jarðskorpan (líkt og flóð og fjara sjávar) lyftist og sígur, mikil núningur myndast, hreyfingar í jarðskorpunni (jarðskjálftar) valda núningshita sem getur brætt berg sem hitar vatn í jörðu og sem getur skilað sér á yfirborðið sem eldsumbrot.

St. Helen gosið var hrint af stað af jarðskjálftum en gosið sjálft var vatnsgos. Í gosinu kom upp mikil gufa og mikið vatn en ekkert hraun var sjáanlegt. Vatnið skilaði sér ekki bara í gufu, heldur í mikilli vatnssósu þegar mikill aur rann niður fjallið og reyndar tók með sér norðurhluta fjallsins. Menn tala um mestu aurskriður sem sögur fara af.

Ofangreind mynd sýnir einnig hvernig askja myndast en hún er ekki hrun fjallsins niður í tómt kvikuhólf, heldur frekar gufusprenging upp á við. St. Helen fjallið í dag minnir á Dyrfjöll og önnur íslensk fjöll sem eflaust hafa ummyndast á svipaðan hátt og St. Helen gerði árið 1980.

Eftirfarandi mynd er samanburður á St. Helen fjallinu fyrir og eftir gosið 1980. Hvernig má það vera að ekkert hraun flæddi og enginn „eldur“ var sjáanlegur? Með hvaða krafti sprakk fjallið upp í loft? Í stað hraunflæðis áttu sér stað miklar og kílómetralangar aurskriður, hver er útskýringin á því? Universal Model gefur svör við öllum þessum spurningum, á einfaldan og auðskiljanlegan hátt.