Hve mikiš vita vķsindin um nśningshita sem myndast ķ sprungum?

Ef nśtķma vķsindi myndu višurkenna möguleikann į aš jaršskjįlftar séu aš valda, eša aš minnsta kosti aš stušla aš hraungosum, myndi mašur ętla aš til vęru umtalsveršar rannsóknir į višfangsefninu, og meš slķkum rannsóknum myndi koma fram žekking į žvķ hversu mikill nśningshiti ķ raun myndast ķ sprungum į hreyfingu. Einnig, žvķ meira sem jaršfręšingar vita um nśningshita śr jaršskjįlftavirkni, žvķ minna myndu žeir hallast aš žvķ aš hafna honum. Ótrślega lķtiš ķtarefni er til žegar skošašar eru faggreinar ķ tķmaritum um nśningshita ķ sprungum. Žaš var lķkt og žaš hafi veriš ‚ekki fara žangaš‘ višhorf – lķkt og žaš hafi veriš aš segja aš ‚viš vitum aš hitinn er til kominn vegna kviku‘ žannig aš hvers vegna aš leita annars stašar? En leit okkar leiddi okkur til žessarar greinar ķ Science frį 1998:

Möguleikinn į brįšnun vegna nśnings ķ sprungum hefur veriš lagšur fram af nokkrum rannsakendum. (Frictional Melting During The Rupture Of The 1994 Bolivian Earthquake, Kanmori, Andersen & Heaton, Science, Vol. 279, 6. febrśar 1998, bls. 839).

Ef til vill var žaš langsótt į žeim tķma aš leggja fram žį hugmynd aš nśningur gęti valdiš brįšnun vegna örfįrra męlinga sem teknar voru į hitamyndunum ķ sprungum. Eins og ašrir sérfręšingar į žessu sviši hafa sagt ķ eftirfarandi tilvitnun, žį vita žeir žaš hreinlega ekki:

Vandamįliš meš hitamyndun į yfirboršinu viš sprungur hefur ekki veriš leyst į fullnęgjandi hįtt. Žaš viršist lķklegt śr fyrri umręšum aš mismunandi sprungur gętu sżnt mismunandi hegšun hvaš žetta varšar, ef til vill vegna mismikilla smurningu vegna žrżstings ķ holufylltum vökva. Žegar tękni byggš į tölulegum ašferšum verša betri og fleiri varmaflęšigögn fįst ķ grennd viš stórar sprungur, gęti žessari spurningu veriš svaraš. Hinsvegar er engin einföld lausn til ķ dag um žaš hve mikill nśninghiti myndast ķ sprungum. (Crustal Heat Flow: a guide to measurement and modeling, G. R. Beardsmore, J. P. Cull, Cambridge University Press, 2001, bls. 41).

Žrįtt fyrir aš jaršfręšingar hafi višurkennt aš žeir vita ekki hversu mikill nśningshiti myndast ķ sprungum, lżsa sumir žvķ yfir aš sprungur framleiša ekki nęgilega mikinn hita til aš mynda brįšiš hraun:

Nįvist sprungna er hinsvegar ašeins įbyrg fyrir žvķ aš kvika geti komięgilega mikinn hita til aš mynda brįšiš hraun:st upp į yfirboršiš, hśn śtskżrir ekki hvers vegna kvikan [innskotshraun] upprunalega myndast. (Mount Etna“s Ferocious Future, Tom Pfeiffer, Scientific American, aprķl 2003, bls. 63).

Śr sömu grein ķ Science vitnaš ķ hér aš ofan, višurkenna rannsakendur töluverša hitamyndun į mešan jaršskjįlfti stóš yfir ķ Bólivķu įriš 1994:

Orkumagn sem myndašist ķ Bólivķu jaršskjįlftanum var sambęrilegt eša stęrri en varmaorkan ķ eldgosinu ķ St. Helens fjallinu įriš 1980 en hśn var nęgilega mikil til aš bręša allt aš 31 cm lag. (Frictional Melting During The Rupture Of The 1994 Bolivian Earthquake, Kanmori, Andersen & Heaton, Science, Vol. 279, 6. febrśar 1998, bls. 839).

Hiš mikla eldgos ķ St. Helens fjallinu, sem sumir lķkja viš kjarnorkusprengingu, framleiddi gķfurlegt magn af varmaorku, žannig aš hvernig getur žaš veriš aš spurningar haldast óspuršar um hvernig hiti hefur įhrif į brįšnun į mešan jaršskjįlftar eiga sér staš? Er žetta mikilvęgur žįttur eša ekki? Hér er svariš śr sömu vķsindagrein:

Žessar rannsóknir benda til žess aš brįšnun vegna nśnings geta įtt sér staš ef spennan į sprungusvęšinu er nęgilega mikil. Žrįtt fyrir žessar rannsóknir, er brįšnum vegna nśnings ekki almennt talin vera mikilvęgt ferli ķ jaršskjįlftum vegna óvissu ķ spennustigi.

Žaš er ótrślegt aš vķsindamenn skuli hafa tekiš eftir furšumiklu magni af hita sem myndašist į sprungusvęšinu ķ jaršskjįlftanum ķ Bólivķu žar sem žykkt brįšnunar var ašeins 3,7 mm:

Ef notuš er dżptin sem varminn smżgur um, Delta d = 3,7 mm, žarf stašbundiš hitastig aš hękka ķ stęršargrįšuna 52.000°C. (Sama vķsindagrein, bls. 840).

Žaš žarf ašeins 1.700°C til aš bręša kķsilsteina, žar į mešal kvars, og rannsakendurnir segja aš žessi jaršskjįlfti hafi myndaš hita sem samsvarar rśm 30 sinnum hęrra hitastig!

Ķ annarri vķsindagrein, birt įriš 2005, śtskżrir greinarhöfundur:

Brįšin smurning getur śtskżrt magn orku ķ stórum jaršskjįlftum til aš vera 10 til 100 sinnum meiri en ķ smęrri jaršskjįlftum. (Abstract, Evidence for melt Lubrication during large earthquakes, Geophysical Research Letters, VOL. 32, 5. aprķl 2005).

Hann tók eftir žvķ aš meš žvķ aš velta granķti undir žrżstingi, eykst hreyfinśningurinn ķ réttu hlutfalli viš hitastig, žar til žaš nęr markgildi sem samsvarar bręšslumark feldspats (~1150°C), mikilvęgur efnisžįttur granķts. Ef hitastigiš fer yfir mörkin:

… ķ nįttśrulegum vķxlgengum, sem er hįš bergtegundinni, getur žaš leitt til brįšnunar vegna nśnings. (Sama vķsindagrein).

Jaršfręšingar horfa almennt į sprungur sem rįs sem kvika notar til aš komast upp į yfirboršiš, en žeir eru tregir til aš lķta į žęr sem hitauppsprettu sem getur framleitt brįšiš hraun. Žegar hraun flęšir śr sprungum, endurtaka žeir žį ķmyndun aš sprungan vęri beinlķnis leišin sem ‚kvikan‘ notar til aš sleppa śt. Jaršskjįlftar eru tķšir įn žess hraun myndast, sem leišir til žess aš sumir rannsakendur koma meš žį stašhęfingu aš engin brįšnun eigi sér staš vegna hreyfinga ķ sprungum. En eldgos eru sjaldan, ef nokkurn tķmann, afleišing eins meirihįttar jaršskjįlfta, heldur frekar afleišing jaršskjįlftahrina, sem oft standa yfir ķ viku eša lengur ķ senn. Snögg losun orku undir įlagi framkallar uppsprengingu ķ hitastigi og sķšar eitthvaš magn af afgangs hita, en žaš er langvarandi og stöšug hreyfing jaršskorpunnar sem geymir orku og framleišir nęgan nśningshita til aš bręša berg.

Aš lokum langar mig aš deila stuttu myndbandi um brįšnun hrauns vegna nśnings, gerš ķ tilraunastofu.


« Sķšasta fęrsla | Nęsta fęrsla »

Bęta viš athugasemd

Ekki er lengur hęgt aš skrifa athugasemdir viš fęrsluna, žar sem tķmamörk į athugasemdir eru lišin.

Innskrįning

Ath. Vinsamlegast kveikiš į Javascript til aš hefja innskrįningu.

Hafšu samband